Έχει ιστορία πενήντα πέντε χρόνων το συνημμένο κείμενο. Γράφτηκε σχεδόν πριν δύο γενεές. Συγχρόνως έχει τη φρεσκάδα και τον δυναμισμό ζωντανού λόγου, γιατί εκφράζει μια θεολογία όπως πρέπει να είναι η θεολογία: Πρόταση ζωής και τρόπο ζωής! Όχι σχολαστικισμοί νομικίστικοι και φόρμες ομοιομορφίας, που δίνουν ψευδαισθήσεις συνέπειας στην… Παράδοση, παραβαίνοντας αυτό που ο Άγιος ιερομάρτυρας Κυπριανός μας φωνάζει, ότι «Ο Χριστός είπε ότι είναι η Αλήθεια, όχι η συνήθεια».
Επισημαίνει το κείμενο τους κινδύνους της συνήθειας που γίνεται ριτουαλισμός, αδειάζει από περιεχόμενο, γίνεται “ευχάριστη” αποδεκτή επανάληψη, και γεννά ανακουφιστική υπνηλία αδιαφορίας και άγνοιας, για το τι συμβαίνει γύρω μας… Από τον κολεκτιβισμό του παρελθόντος, μέσα στον οποίον συνέβαιναν και ήταν κατάσταση τα παραπάνω, μεταπηδήσαμε βεβαίως σήμερα στον ατομικισμό των προσωπικών απόψεων, και θέλοντας να γλυτώσουμε από την ανωνυμία του πλήθους μας κατάπιε ο λύκος της παροιμίας: «Ο λύκος έχει χοντρό σβέρκο για να κάνει τις δουλειές του μόνος του».
Και η Εκκλησία και η σχέση μας μ’ αυτήν έγινε προσωπική επιλογή, δικαίωμα που το υποστηρίζουμε στην καλύτερη περίπτωση ως ελευθερία, που πρέπει να γίνει σεβαστή από τους άλλους, χωρίς να μας ενδιαφέρει αν θα γίνει και αποδεκτή! Η συζήτηση για το κατά πόσον είναι αληθή (και άρα υποχρεωτικά για όλους) τα όσα πιστεύουμε και προτείνουμε, κατάντησε στο αδιάφορο δίπολο… γνώμη μου και γνώμη σου.
Όμως έρχεται ο παππούς μας ο Ντοστογιέφσκι στο απερίγραπτο μυθιστόρημά του «Δαιμονισμένοι» και μας ρωτάει όλους: «Σας χρειάζεται λαγός;». Και όταν εμείς μαζί με τον Σάτοβ έκπληκτοι του λέμε να μη λέει πρόστυχες εκφράσεις εκείνος μας εξηγεί ότι: «Για να κάνεις στιφάδο με λαγό χρειάζεται λαγός, για να πιστέψεις σε θεό χρειάζεται θεός»· και μας ξαναρωτάει: «Ο δικός σας ο λαγός πιάστηκε ή τρέχει ακόμα στο δάσος;»!
Και ο… ευσεβής Σάτοβ αρχίζει (επειδή καταλαβαίνει που πάει το θέμα) ξαφνικά να τρέμει σύγκορμος και να απαιτεί: «Δεν σας επιτρέπω να με ρωτάτε με τέτοια λόγια. Ρωτήστε με άλλα, με άλλα»!
Ήθελα να μάθω λέει ο Σταβρόγκιν, τούτο εδώ: «Σεις ο ίδιος πιστεύετε στο Θεό ή όχι;».
– Πιστεύω στη Ρωσία. Πιστεύω στην Ορθοδοξία της… Πιστεύω στο σώμα του Χριστού… Πιστεύω…
Έχανε τα λόγια μες στην παραφορά του ο Σάτοβ.
– Μα στο Θεό; Στο Θεό;
– Εγώ… θα… Θα πιστέψω στο Θεό.
«Μέσα στην ντοστογεφσκική φουρτούνα ο άθεος οσμίζεται ποιο είναι το ερώτημα που αποτελεί το Α και το Ω για έναν πιστό, το ερώτημα που αφορά τον Α και τον Ω του πιστού. Και όμως, είναι ακριβώς το ερώτημα το οποίο ο θρησκευόμενός μας δεν δύναται καν να θέσει! Γιατί δε δύναται; Όχι επειδή πολιορκείται από λογισμούς αθεΐας ή από λιγόστεμα της θρησκευτικότητάς του! Αλλά ακριβώς γιατί υπερπλεονάζει η θρησκευτικότητα του και η βεβαιότητα του ότι τον καθιστά πιστό η αφοσίωσή του σ’ ένα καλοδεμένο σύστημα εκκλησιολογίας (σκεφτείτε τι σημαίνει η φράση σώμα του Χριστού), εθνικής ταυτότητας (εκεί η περιούσια Ρωσία, αλλού κάτι άλλο), μεσσιανισμού… Δεν είναι κάποια λύσσα αποιεροποίησης αυτό που μπαίνει ανάμεσα στον θρησκευόμενο και στο ζωντανό Θεό. Αντιθέτως! Αυτό που μπαίνει ανάμεσα τους και προκαλεί ολική έκλειψη του ζωντανού Θεού, είναι ένα σωρό ιερά και όσια: Ένα σωρό είδωλα!» (Επίμετρο Θ. Παπαθανασίου στο βιβλίο του A. Bloom: «Τοῦ Χριστοῦ ἤ τοῦ κόσμου τούτου;», Εκδ. Πορφύρα, σελ. 213-214).
Αυτό ακριβώς επισημαίνει το συνημμένο κείμενο του Σεβασμιωτάτου Paul Hallinan «Πώς να κατανοήσουμε τις αλλαγές στην κοινή λατρεία», τον κίνδυνο να εξαφανιστεί ο Θεός πίσω από ένα σωρό ιερά σεβάσματα που έχουν καταντήσει είδωλα. Επισημαίνει τον κίνδυνο, οι ακολουθίες να καταλήξουν ένα «Λειτουργικό γκέτο όπου οι πιστοί να είναι περισσότερο φιλακόλουθοι πάρα συνειδητοί αποδέκτες του Ευαγγελικού μηνύματος».
Είχαν τότε και αυτοί (οι Δυτικοί αδελφοί μας) με την χρήση της λατινικής γλώσσας, αυτό που εμείς ατυχώς έχουμε ακόμα και σήμερα… Ο λαός να νομίζει ότι λέμε… μαγικά, αφού δεν καταλαβαίνει την γλώσσα της προσευχής.
Ήδη πριν το 1240 μ.Χ. ο μεγάλος δραστήριος και λόγιος Πατριάρχης Κωσταντινουπόλεως Γερμανός ο Β΄ (1175 – 1240) γράφει: «Πολλοί εἰσέρχονται ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καί ἀπαρτίζουσιν μυρίους στίχους εὐχῆς, ἐξέρχονται δέ και οὐκ οἶδασι τί εἶπον! Τά χείλη κινεῖται, ὁ δέ νοῦς οὐκ ἀκούει! Σύ οὐκ ἀκούεις τῆς εὐχῆς σου, άνθρωπε, καί τόν Θεόν θέλεις ταύτης ἀκοῦσαι;».
«Πολλοί μπαίνουν για προσευχή στο ναό και τελειώνουν χίλιους στίχους προσευχών και ύστερα βγαίνουνε από το ναό και δεν ξέρουν τι είπαν! Τα χείλη κινούνται και ο νους δεν ακούει. Εσύ ο ίδιος, άνθρωπε, δεν καταλαβαίνεις την προσευχή που είπες και θέλεις ο Θεός να την ακούσει;».
Το κείμενο των επεξηγήσεων των λειτουργικών αλλαγών στη Δυτική Εκλησία μας αφορά και εμάς άμεσα. Όχι στα τεχνικά και τυπικά αλλά στην ουσία και την θεολογία του πράγματος. Ήδη η Παλαιά Διαθήκη είναι γεμάτη με επισημάνσεις, εκ μέρους του Γιαχβέ, των παραφθορών που συν τῷ χρόνῳ παρεισέφρυσαν στην Ιουδαϊκή Λατρεία, και της αποστροφής που αισθανόταν ο Θεός για αυτές. «Τάς νουμηνίας ὑμῶν καί τά Σάββατα μισεῖ ἡ ψυχή μου» γράφει στον Ησαΐα, αλλά και στον Ιεζεκιήλ τα είδωλα είναι κρυμμένα στο ναό του Θεού, και ο βασιλιάς Εζεκίας καταστρέφει τον χαλκούν όφι γιατί από όργανο σωτηρίας είχε καταντήσει είδωλο προσκυνούμενο. Πόσα άραγε (… παντούφλες, ρούχα, κάστανα, γυαλιά,…) δεν θα εξαφάνιζε σήμερα, στη δική μας… Λογική λατρεία!
Λοιπόν, ας αφουγκραστούμε τις επισημάνσεις και την θεολογική διδασκαλία αυτού του μικρού κειμένου από το οποίο θα γίνουμε πλουσιότεροι.
……………………………………………………………………………………………………….
ΠΩΣ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΟΥΜΕ
ΤΙΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΛΑΤΡΕΙΑ[1]
Paul J. Hallinan
Αρχιεπίσκοπος Ατλάντας
Πρόλογος
Καρδινάλιος Joseph Ritter
———————————
Ο Καρδινάλιος Joseph Ritter, Αρχιεπίσκοπος του St. Louis,
είναι o Αμερικανός ιεράρχης που συμμετέχει
στη Βατικανή Μετασυνοδική Επιτροπή
για την εφαρμογή της Κοινής Λατρείας.
Ο Αρχιεπίσκοπος Paul J. Hallinan
ήταν μέλος της Συνοδικής Επιτροπής για την Κοινή Λατρεία, στο πλαίσιο της Β΄ Βατικανής Συνόδου,
και είναι μέλος της Μετασυνοδικής Επιτροπής
για την εφαρμογή της Κοινής Λατρείας.
———————————————-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Όπως ο λαμπρός ήλιος της άνοιξης προκαλεί το λιώσιμο των πάγων, έτσι και η πνοή του Πνεύματος έστειλε νέα ζωή και κίνηση στην Εκκλησία Του.
Οι συνοδικοί πατέρες μάς παρέδωσαν το μνημειώδες Σύνταγμα της Κοινής Λατρείας. Η λατρευτική μας ζωή, που σε μεγάλο βαθμό ήταν παγωμένη, θα αρχίσει να αποκτά νέα θέρμη και ζωντάνια.
Ο Εξοχότατος Αρχιεπίσκοπος Hallinan χαίρει σεβασμού για τις γνώσεις του πάνω στην ποιμαντική της λατρείας. Έχει ξεκάθαρη συναίσθηση ότι η Καθολική λατρεία πρέπει να «εκλαϊκευτεί», αφού στη πραγματικότητα είναι μια πράξη του Χριστού μαζί με τον άγιο λαό Του.
Δίνοντάς μας μια λεπτομερή περιγραφή για τις επερχόμενες αλλαγές, καθώς και για τους λόγους που τις επέβαλαν, μας προσφέρει πολύτιμη βοήθεια για να κατανοήσουμε πλήρως το ιδεώδες της Συνόδου «…να μεταδώσει ένα διαρκώς αυξανόμενο σφρίγος στη χριστιανική ζωή των πιστών· να προσαρμόσει κατάλληλα στις ανάγκες των καιρών μας αυτούς τους θεσμούς που υπόκεινται σε αλλαγή· να καλλιεργήσει οτιδήποτε μπορεί να προωθήσει την ενότητα ανάμεσα σ’ όλους όσοι πιστεύουν στον Χριστό· να ενδυναμώσει οτιδήποτε μπορεί να βοηθήσει, ώστε ολόκληρη η ανθρωπότητα να προσκληθεί στους κόλπους της Εκκλησίας».
Καρδινάλιος Joseph Ritter
Αρχιεπίσκοπος του St. Louis
23 Ιουλίου 1964
ΠΩΣ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΟΥΜΕ
ΤΙΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΛΑΤΡΕΙΑ
Αρχιεπίσκοπος Paul J. Hallinan
Ι. Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
Οι περισσότεροι από μας δεν αισθανόμαστε οικεία με τις αφηρημένες έννοιες. Παρότι χρειάζονται στη θεολογία, η Εκκλησία διαρκώς τις μεταφράζει σε πραγματικότητες: η μεσολάβηση γίνεται ο ενοριακός ιερέας στο ιερό βήμα ή το εξομολογητήριο· η μετουσίωση γίνεται η όστια που μεταλαμβάνουμε και ούτω καθεξής.
Τώρα, στην εποχή μας, η Εκκλησία διέρχεται μια ανανέωση της δημόσιας λατρείας της. Κάποιοι επικριτές θα θεωρήσουν όλο αυτό ως μια θορυβώδη αναστάτωση· άλλοι ως ένα τέχνασμα για να τραβήξει την προσοχή του κόσμου· ενώ κάποιοι άλλοι ως μια ανώφελη χειρονομία προς τους Προτεστάντες. Για να εξηγήσουν γιατί ορισμένα μέρη της Θ. Λειτουργίας θα είναι στα Αγγλικά, γιατί η δίνεται έμφαση στη συμμετοχή του λαού, γιατί έρχονται κι άλλες αλλαγές, οι πατέρες της Β΄ Βατικανής έδωσαν αρκετές διευκρινίσεις:
«Οι πιστοί του Χριστού πρέπει … μέσω μιας καλής κατανόησης των τελετών και των προσευχών, να συμμετέχουν στην ιερή πράξη έχοντας συνείδηση των όσων κάνουν με αφοσίωση και πλήρη συνεργασία».
«Αυτή η πλήρης και ενεργή συμμετοχή από ολόκληρο τον λαό είναι ο σκοπός που έχουμε ενώπιον μας περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον».
Όμως οι πατεράδες και οι παππούδες μας (αλλά κι εμείς οι ίδιοι) δεν καταλάβαιναν, δεν συνεργάζονταν και δεν συμμετείχαν; Πολλοί το έκαναν, αλλά δεν τους διευκόλυνε η λατινική γλώσσα, η αναγκαστική σιωπή και ακαμψία, η διάταξη του ιερού βήματος, ο χρόνος που δινόταν στις ενοριακές ανακοινώσεις. Εάν παρέμεναν, σύμφωνα με την καίρια διατύπωση ενός πρόσφατου Πάπα, «άφωνοι θεατές», το λάθος αυτό δεν ήταν δικό τους. Και αν στρέφονταν προς άλλου είδους θρησκευτικές εκδηλώσεις και προσευχές, το έκαναν επειδή αυτό ήταν «πιο ενδιαφέρον». Τα καλά κηρύγματα σίγουρα ποτέ δεν έχασαν τη δύναμή τους· η προσωπική σιωπηλή προσευχή παραμένει ακόμη το βασικό χαρακτηριστικό της ειλικρινούς χριστιανικής ζωής. Η κυριακάτικη Θ. Λειτουργία, ωστόσο, πολύ συχνά γίνεται μια υποχρέωση, μια παρεμβολή και μια τυπικότητα.
Ας δούμε τη Θ. Λειτουργία ως ένα δείπνο με τον Χριστό. Ο Κύριός μας μάς θέλει εκεί. Συμμετέχουμε ως ζωτικά μέλη του μυστικού Του σώματος, ενώ Αυτός προσφέρει λατρεία στον Πατέρα ως Υιός Του και Κεφαλή μας. Όταν λέμε «Άγιος, Άγιος, Άγιος» στο «Τρισάγιο» (Sanctus), το λέμε μαζί με τον Χριστό. Με αυτή τη δημόσια λατρευτική πράξη της κοινότητας, προσφέρουμε τους εαυτούς μας για αγιασμό – ζητούμε να αυξηθούμε μέσα σ’ αυτή την αγιότητα. Αυτά σίγουρα δεν είναι αφηρημένες έννοιες.
Το παρκάρισμα των αυτοκινήτων, η διάσπαση των οικογενειών τις Κυριακές, η ταχύτητα της ζωής μας, είναι όλα στοιχεία του σύγχρονου βίου. Μπορούμε όμως, εάν το θέλουμε πραγματικά, να ανταποκριθούμε ολόθυμα στο νόημα της πρόσκλησης του Χριστού. Ήδη πολλοί γονείς εξηγούν τη Θ. Λειτουργία στα παιδιά τους εκ των προτέρων – είναι ένα γεύμα με τον Κύριό μας, μια ευκαιρία να δοξολογήσουμε τον Θεό. Ακούμε το ευαγγελικό μήνυμα με τη συναίσθηση ότι ακούμε τον Λόγο του Θεού. Το Λειτουργικό [βιβλίο] μάς έχει βοηθήσει να κατανοήσουμε το νόημα όλων αυτών. Η συμμετοχή μας στη λατινική γλώσσα μάς έχει προετοιμάσει για τις προσευχές στα Αγγλικά. Τώρα όμως βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας νέας εποχής. Τώρα χρειάζονται περισσότερες οδηγίες και πρακτική εφαρμογή.
Στο μεταξύ, η πρόσκληση ισχύει ακόμα – να ενωθούμε με τον Χριστό. Το Σάββατο στην Παλαιά Διαθήκη ήταν «ημέρα ευφροσύνης» (Ησαΐας), γιορτή του σπιτιού και της οικογένειας, ώσπου οι Φαρισαίοι (και μεταγενέστερα οι Καλβινιστές και οι Πουριτανοί) το μετέτρεψαν σ’ έναν εφιάλτη αυστηρών νόμων και νομικής τυπολατρίας. Ο Χριστός εναντιώθηκε σε όλα αυτά. Η Εκκλησία Του έκανε την Κυριακή «αγία ημέρα» ελέους και ελευθερίας, την ημέρα της ζωντανής επαφής με τον αναστημένο Χριστό.
Προσκαλείσαι, με την οικογένεια, τους γείτονες και τους φίλους σου, στη Θ. Λειτουργία της Κυριακής. Εάν την καταλαβαίνετε και συμμετέχετε πλήρως και ενεργά, οι ζωές σας θα εμπλουτιστούν. Οι ευλογίες της Θ. Λειτουργίας δεν σταματούν καθώς φεύγεις από τον ναό – εκχέονται πάνω σε οτιδήποτε κάνεις.
Η Εκκλησία, στο όνομα του Χριστού, μας προσκαλεί σε πλήρως ενεργή λατρεία. Μπορούμε να αρνηθούμε;
- II. BHMA – BHMA
Ας σκεφτούμε για λίγο κάποιες από τις αλλαγές στην Καθολική πρακτική από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο: βραδινές Λειτουργίες, μικτοί γάμοι στην εκκλησία, το νέο τυπικό της Μεγάλης Εβδομάδας, η νηστεία για την θεία Ευχαριστία (θυμάστε, ούτε καν νερό;). Ας πάμε πίσω στο 1900: τα παιδιά λάμβαναν την Πρώτη Κοινωνία στα 12 ή 14· οι ενήλικοι δεν προσέρχονταν στην Ευχαριστία για μήνες.
Είναι εύκολο να χωρίσουμε την ιστορία της κοινής λατρείας στην Εκκλησία σε τρεις περιόδους: (1) έως το 1900, (2) από τον Πίο X έως τη Β΄ Βατικανή, (3) το μέλλον. Θα ήταν όμως περίπλοκο να αναζητήσουμε την πορεία της λατρείας από τους αποστολικούς έως τους μεσαιωνικούς χρόνους, και από τη Σύνοδο του Τριδέντου τον 16ο αιώνα έως σήμερα. Οι μεγάλες αλήθειες του δόγματος που διέπουν τη Θ. Λειτουργία και τα Μυστήρια παραμένουν σταθερές, υποκείμενες μόνο σε μια αληθινή ανάπτυξη. Όμως ο τρόπος της λατρείας – γλώσσα, χειρονομίες, ρόλοι – προσαρμόζονται στις ιδιαίτερες ανθρώπινες ανάγκες κάθε εποχής. Η γλώσσα μετακινήθηκε από τα Ελληνικά στα Λατινικά. Ο επίσκοπος μοιράστηκε τον ευχαριστιακό ρόλο του με τους ιερείς, καθώς οι ενορίες πλήθυναν. Άλλα αξιώματα, όπως αυτό του πυλωρού ή του αναγνώστη, έγιναν απλώς συμβολικά.
Το βασικό σημείο σχετικά με την εξέλιξη της λατρείας είναι ότι η αλλαγή ποτέ δεν γίνεται χάριν της αλλαγής. Πρέπει να ανταποκρίνεται σε μια συγκεκριμένη, έστω και τοπική, κατάσταση. Το άλλο σημείο είναι ότι οι αλλαγές έρχονται σταδιακά.
Η εντατική εργασία των πατέρων της Συνόδου και των ειδικών κατά την Β΄ Βατικανή έχει τις ρίζες της στις λειτουργικές μελέτες και εμπειρίες αυτού του αιώνα. Αυτή η εργασία κατέληξε τώρα σ’ ένα υπέροχο κείμενο, το Σύνταγμα της Κοινής Λατρείας. Αυτό που άλλοτε αποτελούσε ηρωικές στιγμές μιας πορείας – που κάποιες φορές αδυσώπητα αποκαλούνταν «καπρίτσια» ορισμένων ιερέων – τώρα έχει γίνει καθολικός νόμος κατά τον πιο επίσημο τρόπο. Αυτή είναι η σπουδαία σημασία της παρούσας ανανέωσης.
Παρ’ όλα αυτά, η Εκκλησία κινείται σταδιακά. Πριν πολύ καιρό, αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε εκλαϊκευμένα λειτουργικά βιβλία. Μετά την εγκύκλιο Mediator Dei του Πάπα Πίου XII το 1947, δόθηκε μεγαλύτερη σημασία στη «διαλογική Θ. Λειτουργία». Μια οδηγία του 1958 προσπάθησε να συνοψίσει τι επιτρέπεται και τι όχι. Η λαϊκή συμμετοχή (στα Λατινικά ακόμη) αυξήθηκε. Τώρα η Βατικανή Σύνοδος επιστέγασε αυτά τα πειράματα με νέους νόμους για τη λατρεία, βασισμένους πάνω στις πιο αδιάσειστες δογματικές και ποιμαντικές αρχές.
Η σημαντική διάκριση σήμερα βρίσκεται ανάμεσα στις δύο περιόδους μεταρρύθμισης που έπονται: (1) τις μεταβατικές αλλαγές που θα εφαρμοστούν σύντομα· (2) τις μακροπρόθεσμες αλλαγές που τώρα επεξεργάζεται η Μετασυνοδική Επιτροπή. Οι τελευταίες πιθανόν να πάρουν κάποια χρόνια. Στο μεσοδιάστημα, η Θ. Λειτουργία ίσως φαίνεται περίεργη (με κάποια μέρη της στα Λατινικά και άλλα στα Αγγλικά, χωρίς να ακολουθείται ξεκάθαρο σχέδιο). Προχωρούμε σταδιακά, ένα βήμα τη φορά.
Οι αλλαγές που μπορούμε να περιμένουμε σύντομα στις κυριακάτικες και τις καθημερινές Θ. Λειτουργίες είναι οι εξής:
- Ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο στα Αγγλικά.
- Το εκκλησίασμα θα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο σε ορισμένα μέρη της Θ. Λειτουργίας τα οποία «αναφέρονται στον λαό».
- Ο Απόστολος θα διαβάζεται από λαϊκό αναγνώστη.
- Το κήρυγμα θα πάρει τη μορφή ομιλίας, στην οποία «τα μυστήρια της πίστης και οι καθοδηγητικές αρχές της χριστιανικής ζωής» θα αναπτύσσονται μέσα από το ιερό κείμενο.
- Μια ειδική «προσευχή των πιστών» θα υπάρχει μετά το Ευαγγέλιο.
Από τις μακροπρόθεσμες αλλαγές, υπάρχουν δύο που θα τις δούμε σίγουρα στο κοντινό μέλλον: (1) Κοινωνία και από τα δύο είδη (άρτος και οίνος) σε ορισμένες περιπτώσεις – στην πρώτη κοινωνία των προσήλυτων μετά το βάπτισμά τους, στη μοναχική κουρά, στη χειροτονία και ίσως σε κάποιες άλλες περιπτώσεις· (2) Συλλειτουργία, όταν περισσότεροι του ενός ιερείς συμμετέχουν στη Θ. Λειτουργία – τη Μεγάλη Πέμπτη, καθώς και σε άλλες περιπτώσεις που κατονομάζονται από το νέο Σύνταγμα ή για τις οποίες δίνεται έγκριση από τον επίσκοπο.
Η μακροπρόθεσμη αναθεώρηση της Θ. Λειτουργίας (και κάποιων από τα Μυστήρια) θα χρειαστεί περισσότερο χρόνο. Τα βιβλικά αναγνώσματα θα αποκτήσουν μεγαλύτερη ποικιλία. Αχρείαστες επαναλήψεις και προσθήκες θα αφαιρεθούν από το τυπικό. Ο κανόνας θα είναι η φύση, ο σκοπός και η σύνδεση των διαφόρων μερών της Θ. Λειτουργίας να γίνουν σαφέστερα, και η ενεργή συμμετοχή των πιστών να γίνει πιο αποτελεσματική.
Έτσι, βήμα – βήμα, η Θ. Λειτουργία θα γίνει κατανοητή και προσβάσιμη από όλους. Γιατί είναι το δικό μας «μυστήριο αγάπης, σημείο ενότητας, δεσμός ελέους και πασχάλιο δείπνο».
- II. ΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ
Όταν ο ιερέας της ενορίας σας κάποια Κυριακή στο μέλλον ξεκινήσει το Εισοδικό σε καθαρά, κατανοητά Αγγλικά, αυτό θα είναι ένας από τους πρώτους καρπούς της νέας εποχής της Βατικανής Συνόδου. Η δημώδης γλώσσα, ωστόσο, είναι μόνο ένα από τα χαρακτηριστικά του εκσυγχρονισμού. Παρότι πρόκειται για μια θεαματική αλλαγή, δεν θα πρέπει να συσκοτίσει αυτό που πραγματικά συμβαίνει.
Στη νέα κοινή λατρεία η Εκκλησία μάς δείχνει διάφορες ζωτικές αλήθειες:
- Επειδή η Θ. Λειτουργία είναι «μια πράξη του Ιερέως Χριστού και του Σώματός Του, που είναι η Εκκλησία», ξεπερνά κάθε άλλη ιεροπραξία. Επειδή τα Μυστήρια και οι ιερές τελετές δίνουν «πρόσβαση στη ροή της θείας χάριτος», μπορούν να εξαγιάσουν σχεδόν κάθε γεγονός της ζωής μας. Επειδή οι ιερές ακολουθίες είναι η προσευχή του ίδιου του Χριστού, οι ιερείς, οι μοναχοί και ο λαός συμμετέχουν «στη μέγιστη τιμή της νύμφης του Χριστού, της Εκκλησίας».
- Η κοινή λατρεία είναι η δημόσια πράξη ολόκληρης της χριστιανικής κοινότητας, του «αγίου λαού» του Θεού, στην οποία ο καθένας έχει τη δική του αποστολή – οι λαϊκοί, οι μοναχοί, οι ιερείς, οι επίσκοποι.
Τι γίνεται όμως με το κήρυγμα και την καθοδήγηση; Με τα καλά έργα και τη μετάνοια; Με τον προσωπικό στοχασμό πάνω στην πνευματική ζωή; Με την ιδιωτική, μη δημόσια προσευχή; Όλα αυτά αντιμετωπίζονται σοβαρά. Στον νέο νόμο το καθένα απ’ αυτά θεωρείται στην κατάλληλη προοπτική του. Η Εκκλησία θα συνεχίσει να αναγγέλλει το καλό μήνυμα της σωτηρίας, να κηρύττει την ανάγκη για πίστη και μετάνοια, να διδάσκει την τήρηση του νόμου και να προσκαλεί τους ανθρώπους σε έργα φιλανθρωπίας, στην ευσέβεια και την αποστολική διακονία – όλα αυτά όμως υπό το φως της κοινής λατρείας, που αποτελεί το Αποκορύφωμα της δραστηριότητας της Εκκλησίας και την Πηγή της δύναμής της. Παράλληλα με τη δημόσια προσευχή μαζί με τους αδελφούς μας, ο Κύριός μας μάς καλεί επίσης να προσευχόμαστε κρυφά, και μάλιστα (όπως λέει ο Απ. Παύλος) «αδιαλείπτως». Η κοινή λατρεία απλώς δίνει στην ιδιωτική προσευχή μας τον τόνο και την κατεύθυνση.
Επιπλέον, παρότι όλες οι άλλες δημοφιλείς προσευχές έχουν τη δική τους θέση, πρέπει να εναρμονίζονται με την κοινή λατρεία – πρέπει να προέρχονται απ’ αυτή και να οδηγούν τον λαό σ’ αυτή. Γιατί η κοινή λατρεία, σύμφωνα με τον νέο νόμο, «ξεπερνά κατά πολύ οποιαδήποτε άλλη προσευχή».
Με το Σύνταγμα για την Κοινή Λατρεία να βρίσκεται τώρα σε ισχύ, οι συνοδικοί πατέρες προχωρούν σε άλλα σημαντικά θέματα. Γιατί η Σύνοδος συγκλήθηκε: α) για να δώσει περισσότερο σφρίγος στη χριστιανική ζωή· β) να προσαρμόσει την Εκκλησία στις ανάγκες των καιρών μας· γ) να καλλιεργήσει την ενότητα «όλων όσοι πιστεύουν στον Χριστό», και δ) να βοηθήσει όλους τους ανθρώπους να εισέλθουν στους κόλπους της Εκκλησίας. Είναι αδύνατον τώρα να προβλέψουμε όλα τα βήματα που θα χρειαστούν για να πραγματοποιηθούν αυτοί οι σκοποί. Ωστόσο, μετά από δύο συνεδρίες, κάποιες από τις δράσεις που πρέπει να αναληφθούν είναι αρκετά ξεκάθαρες:
- Μέσα στη δομή της Εκκλησίας πρέπει να προσδιοριστούν ευκρινέστερα δύο σχέσεις: η σχέση του Πάπα με τον Επίσκοπο στη διοίκηση, και η σχέση συνεργασίας του Κλήρου με τον Λαό.
- Πρέπει να διαμορφωθούν ορισμένες κατευθυντήριες γραμμές για τη στάση της Εκκλησίας απέναντι στους βαπτισμένους που δεν βρίσκονται σε κοινωνία μαζί της. Η «ανοικτότητα» που ισχύει τώρα πρέπει να διασφαλιστεί.
- Γεφυρώνοντας το χάσμα με τη σύγχρονη κοινωνία, η χριστιανική αντίληψη για τη θρησκευτική ελευθερία πρέπει να προσδιοριστεί και να εξαγγελθεί καταλλήλως.
Σ’ αυτά τα ζωτικής σημασία βήματα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε μεταρρυθμίσεις στην οργάνωση και την πειθαρχία, νέες ιδέες για το ιεραποστολικό πρόγραμμα, καθώς και έναν εκσυγχρονισμό της ιερατικής μόρφωσης. Φροντίζοντας για όλα αυτά, δεν πρέπει να παραλείψουμε να δώσουμε κεντρική θέση στη βιβλική μελέτη και κατανόηση, καθώς και στον ποιμαντικό ρόλο της Εκκλησίας στον 20ο αιώνα.
Η κοινή λατρεία καθοδηγεί και νοηματοδοτεί όλα τα παραπάνω. Ο Πάπας Παύλος ο ΣΤ΄ έχει πει: «Ας μην υπάρξει άλλο φως παρά μόνο ο Χριστός». Κάθε κίνηση της μεγάλης ανανέωσης, όπως η κοινή λατρεία, γίνεται με αυτό το θείο σκεπτικό.
- IV. Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
Όταν εφαρμοστούν φέτος οι αλλαγές στο σχέδιο της λατρείας μας, οι Καθολικοί δεν θα έχουν πια λόγο να προσέρχονται στην κυριακάτικη Θ. Λειτουργία καθυστερημένοι, μόνο και μόνο για να είναι παρόντες στα «κύρια μέρη» της. Ο παλαιός όρος «Λειτουργία των Κατηχουμένων» θα γίνει καλύτερα κατανοητός και δεν θα «διαιρεί» τη Θ. Λειτουργία. Όταν προσκαλούμε έναν φίλο Προτεστάντη, θα αισθάνεται πολύ οικεία στην «προ-Λειτουργία» ή «Ακολουθία του Λόγου».
Η Θ. Λειτουργία αποτελείται από δύο μέρη: τη Λειτουργία του Λόγου (έως το αντίφωνο της αναφοράς) και την Ευχαριστιακή Λειτουργία. Τα δύο αυτά είναι τόσο στενά συνδεδεμένα, που συνιστούν μία ενιαία πράξη λατρείας. Ο Κύριος είναι παρών ανάμεσά μας με πολλούς τρόπους. Είναι παρών και μέσα στον λόγο Του, αφού Αυτός είναι που μιλά όταν διαβάζονται οι Άγιες Γραφές στην Εκκλησία. Έχουμε άραγε μια τέτοια «θερμή και ζώσα» αγάπη για τη Βίβλο μέσα στη χριστιανική παράδοση;
Ως ένα μεγάλο τμήμα της Χριστιανοσύνης, έχουμε καθυστερήσει στην εκτίμησή μας για τη Γραφή. Πολλοί Προτεστάντες μάς έχουν προσπεράσει με τη γνώση και την αγάπη τους για τα βιβλικά κείμενα. Γι’ αυτούς η εκπαίδευση αρχίζει στο σπίτι. Οι κυριακάτικες ακολουθίες απλώς εμβαθύνουν και αυξάνουν την εξοικείωσή τους με τον Λόγο του Θεού. Βέβαια, η χρήση εκ μέρους τους της δημώδους γλώσσας δεν έχτισε το τείχος παρανοήσεων που κάνει τον μέσο Καθολικό να έχει μειωμένη βιβλική επίγνωση.
Η Λειτουργία του Λόγου δομείται γύρω από τον Απόστολο και το Ευαγγέλιο, δύο στοιχεία που θα τύχουν περισσότερης προσοχής στις νέες αλλαγές. Στις κυριακάτικες Θ. Λειτουργίες ο Απόστολος θα διαβάζεται στον λαό στα Αγγλικά από λαϊκό αναγνώστη, ενώ ο ιερέας δεν θα διαβάζει παρά μόνο θα ακούει. Κατόπιν θα διαβάζεται δυνατά το Ευαγγέλιο στα Αγγλικά. Στις αναθεωρήσεις της κοινής λατρείας που θα ακολουθήσουν θα γίνει πληρέστερη χρήση της Βίβλου, με βάση έναν τριετή ή και τετραετή κύκλο αντί του ετήσιου.
Ας σταματήσουμε όμως για ένα λεπτό. Ας βάλουμε στην άκρη τις έγνοιες μας για τις αλλαγές, τις αναθεωρήσεις, τη δημώδη γλώσσα και τις υποδιαιρέσεις της λατρείας. Το ουσιώδες σχετικά με το πρώτο μέρος της Θ. Λειτουργίας είναι ότι οικοδομείται πάνω στον Λόγο του Θεού. Αυτός – η άπειρη σοφία – μάς μιλάει χρησιμοποιώντας την αδύναμη διάνοιά μας και την αβέβαιη γλώσσα μας. Οι διδασκαλίες και οι ψαλμοί έρχονται κατευθείαν από τον αιώνιο νου Του, ενώ οι άνθρωποι συγγραφείς απλώς κατέγραψαν πιστά το νόημά τους. Οι άλλες προσευχές και οι ύμνοι της Θ. Λειτουργίας εμπνέονται από τη Βίβλο. Το νόημα της ευχαριστιακής πράξης και των συμβόλων της προέρχεται από τις σελίδες της. Αυτή η «θερμή και ζώσα αγάπη» για τη Βίβλο έρχεται μόνο μέσω της εξοικείωσης. «Ηρεμήστε και μάθετε ότι εγώ είμαι ο Θεός σας»[2].
Η κοινή λατρεία διδάσκει. Κυρίως είναι μια διαδικασία λατρείας, παρ’ όλα αυτά διαρκώς διδάσκει. Διακηρύσσει το Ευαγγέλιο του Χριστού και προσκαλεί την ανταπόκριση του λαού. Ένας Γερμανός επίσκοπος (από το κομμουνιστικό μπλοκ) μάς είπε στη Σύνοδο ότι στην επισκοπή του δεν του επιτρέπεται να έχει Καθολικά σχολεία, εφημερίδες ή οργανώσεις. «Μόνο στην κοινή λατρεία», είπε, «η Εκκλησία μπορεί να πραγματοποιήσει το παιδευτικό της έργο».
Όταν ακούσετε τον Απόστολο και το Ευαγγέλιο της επόμενης Κυριακής, αναλογιστείτε για λίγο αυτό: εάν η Θ. Λειτουργία ήταν το μόνο μέσο Καθολικής διδασκαλίας που είχαμε στη διάθεσή μας, δεν θα της δίναμε μεγαλύτερη προσοχή;
- V. ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΙΣΔΟΧΗΣ: ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΙΣΜΑ
Η [αγγλική] λέξη «christening» εκφράζει με ακρίβεια το μυστήριο του βαπτίσματος. Δηλώνει την «ενσωμάτωση ενός προσώπου στον Χριστό, τη χριστοποίησή του». Με άλλα λόγια, όταν βαπτίζεται ένα μωρό, καθαγιάζεται, παρότι συνεχίζει να ουρλιάζει επειδή του έβαλαν ξαφνικά αλάτι στη γλώσσα. Όταν ένας ενήλικος βαπτίζεται περνά μέσα από την ίδια διαδικασία καθαγιασμού. Και στις δύο περιπτώσεις ο Χριστός αποκτά νέους αδελφούς. Τόσο το βρέφος όσο και ο ενήλικος έχουν χριστοποιηθεί (christened).
Στο χριστιανικό βάπτισμα επιχέεται νερό. «Η κατάλληλη χρήση σχεδόν κάθε υλικού πράγματος μπορεί να στραφεί προς τον εξαγιασμό των ανθρώπων και τον αίνο του Θεού». Ό,τι είναι ο άρτος για την Ευχαριστία και το λάδι για το Χρίσμα, είναι το νερό για το Βάπτισμα, σύμφωνα με το παράδειγμα του Χριστού. (Υποθέτουμε ότι όλοι οι Καθολικοί γνωρίζουν ότι κάθε βάπτιση με νερό και τα κατάλληλα λόγια είναι έγκυρη, ανεξάρτητα από τη Χριστιανική Εκκλησία ή τον λειτουργό που την τελεί.)
Η πηγή της δύναμης των Μυστηρίων είναι το Πασχάλιο Μυστήριο, δηλαδή το πάθος, ο θάνατος και η ανάσταση του Χριστού. Από αυτή την πηγή εκρέει το ρεύμα της θείας χάριτος. Μέσω των Μυστηρίων αυτό το ρεύμα εισέρχεται στο είναι μας. Ο νέος νόμος για την κοινή λατρεία ορίζει ότι «είναι υψίστης σημασίας οι πιστοί να κατανοούν (αυτά τα σημεία) και να προσέρχονται συχνά, με μεγάλη προθυμία (σ’ αυτά τα Μυστήρια)».
Το Βάπτισμα και το Χρίσμα συνδέονται με πολλούς τρόπους. Συνιστούν τη μύησή μας. Εντυπώνουν πάνω μας ένα ανεξίτηλο σημάδι. Η τέλεσή τους γίνεται άπαξ. Και τα δύο είναι δώρα του Θεού. Ωστόσο, είναι μεταξύ τους διακριτά. Στο Βάπτισμα η χάρη απονέμεται· στο Χρίσμα, καλλιεργείται. Το δεύτερο Μυστήριο συμπληρώνει και ολοκληρώνει το πρώτο. Παρότι και τα επτά Μυστήρια έχουν την κοινωνική πλευρά τους, αυτή είναι πιο εμφανής στο Χρίσμα απ’ ό,τι στο Βάπτισμα. Το παιδί στο Βάπτισμα λαμβάνει προσωπικά τη ζωή του Χριστού, και άρα μπορεί, ως άτομο, να επιτελέσει χριστοειδείς πράξεις. Στο Χρίσμα όμως φεγγοβολά η κοινωνική φύση του Μυστηρίου. Οι πράξεις του γίνονται δημόσιες – για τους άλλους, για την Εκκλησία. Ο πατήρ Godfrey Diekmann, ο σπουδαίος Βενεδικτίνος λειτουργιολόγος, συνδέει το Βάπτισμα με την αρετή της πίστης και την καθαρτική ιδιότητα της εν Θεώ μυστικής ζωής. Το Χρίσμα συνδέεται με την ελπίδα και την κατάσταση του φωτισμού. Αξίζει να διαβάσετε το κεφάλαιο με τίτλο, «Σε πλήρη ανάπτυξη», στο βιβλίο του, Έλα, ας προσφέρουμε λατρεία (Come, Let Us Worship).
Εκτός από τη χρήση της αγγλικής γλώσσας παντού, οι νέες αλλαγές στο Βάπτισμα και το Χρίσμα τονίζουν την έννοια της μύησης. Έτσι, τα βήματα που απαιτούνται για το Βάπτισμα των ενηλίκων θα εξηγούνται κατάλληλα την περίοδο της κατήχησης. Στο μέλλον θα σχεδιαστούν καινούργιες τελετές, απαλλαγμένες από επαναλήψεις και προσαρμοσμένες αναλόγως στα βρέφη και τους ενήλικες. Ένα νέο τελετουργικό για μεταστραφέντες που είναι ήδη βαπτισμένοι θα τονίζει το γεγονός ότι τώρα εισέρχονται σε κοινωνία με την Εκκλησία. Στις χώρες της ιεραποστολής, τα τοπικά τελετουργικά μύησης θα μελετηθούν και θα χρησιμοποιηθούν όπου αυτό κρίνεται κατάλληλο. Εφόσον και τα δύο Μυστήρια είναι συνδεδεμένα με την Θ. Ευχαριστία (που και αυτή είναι Μυστήριο Μύησης), θα τελούνται μέσα στη Θ. Λειτουργία όποτε αυτό είναι δυνατό.
Νερό και λάδι. Η χρήση αυτών των δύο απλών υλικών μάς θυμίζει μια πραγματικότητα της εποχής μας. Όπως έχει πει ο λειτουργιολόγος Adrian Nocent, «μια θρησκεία αφηρημένων εννοιών δεν έλκει πλέον τις μάζες των σύγχρονων ανθρώπων» – πρέπει να ανταγωνιστεί την πραγματικότητα της σάρκας και του αίματος. Ο πατήρ Congar προσθέτει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι «προικισμένος με μια άμεμπτη ανάγκη για ειλικρίνεια». Η Εκκλησία γνωρίζει τον άνθρωπο, και επειδή τον καταλαβαίνει, είναι έτοιμη να αναθεωρήσει τη μορφή των Μυστηρίων της, ώστε να ταιριάζουν στις ανάγκες του.
Το νερό, που απλώς επιχέεται, μαζί με τις κατάλληλες λέξεις, μέσω της δύναμης του Θεού, θα επιτελέσει τον θείο σκοπό της Εκκλησίας, που είναι να κάνει τον άνθρωπο χριστοειδή, ώστε αυτός να μπορεί να ενεργεί με τον τρόπο του Χριστού. Το λάδι, που απλώς επαλείφεται, μαζί με τα κατάλληλα λόγια, μέσω της ίδιας αυτής δύναμης, θα συμπληρώσει αυτή την πράξη καθαγιασμού. Και όλα αυτά αποτελούν μέρος της λατρείας του Θεού. «Στην κοινή λατρεία», προσθέτει ο Nocent, «δεν υπάρχουν ορισμένες περιοχές που είναι αποκλειστικά λατρεία και άλλες που είναι καθαγιασμός».
Ο Θεός εξυμνείται και ο άνθρωπος αγιάζεται. Η ίδια πράξη έχει ένα διπλό αποτέλεσμα.
- VI. ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ: ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΚΑΙ ΧΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΡΩΣΤΩΝ[3]
Σε κάποια φάση των συνοδικών συζητήσεων για τη χρήση της δημώδους γλώσσας στα Μυστήρια, κάποιοι ήθελαν να κρατήσουν τα Λατινικά για τις εκφράσεις όπως «Σε βαπτίζω… Σου δίνω άφεση αμαρτιών… κτλ.» Ένας Αφρικανός επίσκοπος παρακάλεσε αυτός ο περιορισμός να μην εφαρμοστεί. «Εάν, την κρίσιμη στιγμή του Μυστηρίου, το γυρνάμε σε μια ξένη γλώσσα, ο λαός μας θα νομίζει ότι λέμε μαγικά».
Μήπως αυτή η ιδέα της μαγείας έχει δηλητηριάσει τους σύγχρονους Καθολικούς στη δυτική κοινωνία μας; Μήπως αντιλαμβανόμαστε την εξομολόγηση κατά τρόπο μηχανιστικό – λέμε τις αμαρτίες μας, παίρνουμε το «επιτίμιό» μας, λέμε την προσευχή της μετανοίας, παίρνουμε άφεση; Σαν μια ανταπόδοση (Quid pro Quo); Μήπως η σύγχρονη νοοτροπία του πατάω ένα κουμπί και κάνω τη δουλειά μου έχει εισβάλει και στην αντίληψή μας για τα Μυστήρια; Η Εκκλησία σχεδιάζει νέες λέξεις και πράξεις γι’ αυτό το Μυστήριο, ακριβώς για να αποκαταστήσει την ιδέα της συμφιλίωσης. Η θλίψη και η ειλικρίνειά μας θεωρούνται ανυπόκριτες· η αφοσίωση του ιερέα στον ρόλο του ως κριτής και πατέρας θεωρείται αδιαμφισβήτητη. Αυτό που επιδιώκεται τώρα είναι μια καλύτερη έκφραση του τι συμβαίνει.
Στο Μυστήριο της Μετανοίας συναντώνται η εξομολόγηση των αμαρτιών μας, η οδύνη της καρδιάς μας και η θέλησή μας να επιστρέψουμε στη ζωή της χάριτος, και όλα αυτά μορφοποιούνται από τη θεραπευτική δύναμη του Κυρίου μας. Τα λόγια του ιερέα είναι τα εξής: «Είθε ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός να σε συγχωρέσει … και με την εξουσία Του, στο μέτρο που δύναμαι και στο μέτρο που το ζητάς, σε συγχωρώ …». Εάν όμως οι Καθολικοί ξεχνούν το σημείο[4] των Μυστηρίων και τα θυμούνται μόνο ως αίτια, με την Εκκλησία να εγγυάται το αποτέλεσμά τους, τότε αυτό είναι ξεκάθαρα μηχανιστικό. Σύμφωνα με τον πατέρα Diekmann, «παρά τις διαμαρτυρίες μας περί του αντιθέτου, ακούγεται σαν μαγεία». Αυτό ήταν μια από τις κύριες αιτίες της προτεσταντικής εξέγερσης τον 16ο αιώνα.
Στην πραγματικότητα τα Μυστήρια είναι σημεία της παρουσίας του Χριστού. Φέρνουν τη χάρη γιατί είναι δικές Του πράξεις. Όταν συγχωρούνται οι αμαρτίες μας, ο Χριστός είναι που τις συγχωρεί. Όταν ο άρρωστος χρίεται, ο Χριστός θεραπεύει. Στις νέες προσευχές και τελετές οι πράξεις του Χριστού θα γίνουν πιο εμφανείς.
Αναρωτιέται κανείς εάν ο όρος «Extreme Unction» (ύστατο χρίσμα) γινόταν ποτέ κατανοητός. Και οι δύο λέξεις έχουν λατινική προέλευση, ενώ η λέξη «ύστατος» σίγουρα ακούγεται ανησυχητική. Τώρα το Μυστήριο έχει μια «πιο ταιριαστή ονομασία: Χρίση των Αρρώστων». Επίσης επισημαίνονται τα εξής:
- Δεν είναι μόνο για τους ετοιμοθάνατους.
- Πρέπει να τελείται μόλις ο άνθρωπος αρχίζει να κινδυνεύει να πεθάνει από σοβαρή ασθένεια ή γήρας.
- Θα υπάρξει ένα ενιαίο τελετουργικό για τις περιπτώσεις που προσφέρονται και τα τρία Μυστήρια μαζί: πρώτα η εξομολόγηση, κατόπιν η χρίση, και τέλος η θεία μετάληψη.
- Ο αριθμός των αισθητηρίων οργάνων που θα χρίονται θα ποικίλει ανάλογα με το τι επιτρέπει η περίσταση. Οι προσευχές θα διαφέρουν ανάλογα με τις διαφορετικές καταστάσεις ασθένειας.
Κάθε καθαγιασμός του ανθρώπου είναι ταυτόχρονα και λατρεία του Θεού. Όμως, όπως παρατηρεί ο Diekmann, πόσοι από τους πιστούς μας σήμερα θα σκέφτονταν ότι το Μυστήριο της Μετάνοιας είναι λατρεία; Πρέπει όλοι να αναθεωρήσουμε τη θεολογία μας.
Κάθε Μυστήριο στη φύση του είναι κοινωνικό. Κι όμως, ο ακραίος ατομικισμός μας το πρώτο πράγμα που μάς κάνει να ρωτάμε είναι, «εγώ τι θα πάρω απ’ αυτό;». Και σ’ αυτό το θέμα πρέπει να καθαρίσουμε τη σκέψη μας. Τα Μυστήρια είναι σημεία σωτηρίας, αλλά αυτή η σωτηρία βρίσκεται μέσα στην και συντελείται διά της Εκκλησίας. Ακόμη και μέσα στη μυστικότητα του εξομολογητηρίου ή πάνω στο κρεβάτι του πόνου εξαγιαζόμαστε ως μέλη του Μυστικού Σώματος του Χριστού – όχι μεμονωμένα.
VII. ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΑΣ ΣΤΗ ΖΩΗ: ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ
Ερχόμαστε τώρα στα δύο αυτά μυστήρια που είναι ολοφάνερα κοινωνικά – σχεδιασμένα για την κοινότητα. Στον χριστιανικό γάμο, ένας άντρας και μία γυναίκα ενώνονται εν Χριστώ, για να βρει η αμοιβαία αγάπη τους την πλήρωσή της, και για να αποκτήσουν παιδιά στα οποία, μαζί με τη φυσική φροντίδα, θα παράσχουν και χριστιανική διαπαιδαγώγηση. Στη χριστιανική ιερωσύνη, ένας νέος άντρας επιλέγεται από την Εκκλησία ανάμεσα στους συνομηλίκους του και αφιερώνεται στα ειδικά καθήκοντα που ανήκουν στο έργο του Θεού. Με αυτά τα δύο Μυστήρια συνδέονται η μοναχική κουρά (ανδρών και γυναικών) και η αφιέρωση στον άγαμο βίο[5] μέσα στον κόσμο. Το τελευταίο, εάν έχει θρησκευτικά κίνητρα, είναι ένα πνευματικό «μυστήριο» αποδοχής, απάρνησης και αυταπάρνησης.
Όμως και εδώ η εισβολή της εκκοσμικευμένης κοινωνίας μας έχει αφήσει το σημάδι της. Διαβάζοντας κανείς την περιγραφή ενός μοντέρνου γάμου σε εφημερίδα, δεν θα βρει καμία ένδειξη πνευματικού περιεχομένου. Μοιάζει μάλλον με επίδειξη μόδας ή με τη γενεαλογική και κοινωνική βιογραφία μιας ευτυχούς ιστορίας. Συνήθως ο γαμπρός έρχεται σε δεύτερη μοίρα, εάν δεν αγνοείται εντελώς. Οι εκδότες που ασχολούνται με τα κοινωνικά δεν δημιουργούν αυτή την κολοβωμένη εκδοχή του χριστιανικού γάμου· απλά την αντανακλούν. Το γεγονός είναι ότι το Μυστήριο του γάμου – οι δύο που γίνονται ένα, με την πράξη του Θεού – χάνεται κάτω από το βάρος των δαπανηρών λεπτομερειών της γαμήλιας τελετής.
Η χειροτονία των ιερέων δεν έχει εκκοσμικευτεί με τον ίδιο τρόπο, ωστόσο και εδώ είναι πιθανόν η χειροτονία να θεωρηθεί δευτερεύουσα σε σχέση με την Πρώτη Θ. Λειτουργία. Στην προοπτική ανανέωσης της χριστιανικής ζωής που υιοθετούν οι πατέρες της Β΄ Βατικανής, και τα δύο αυτά μυστήρια χρειάζονται επανεξέταση.
Για τον γάμο δίνονται οι ακόλουθες κατευθυντήριες γραμμές:
- Η χάρη αυτού του Μυστηρίου θα σημαίνεται εμφανέστερα στο νέο τυπικό.
- Τα καθήκοντα και των δύο συζύγων (όχι μόνο της νύφης) θα ενσωματωθούν σε μια νέα ευχή. Στην παρούσα μορφή τους οι διατυπώσεις δίνουν έμφαση στη νύφη, όχι στον γαμπρό.
- Το μυστήριο κανονικά θα τελείται μέσα στη Θ. Λειτουργία, μετά το Ευαγγέλιο και το κήρυγμα.
- Εάν τελείται εκτός Θ. Λειτουργίας, θα διαβάζονται ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο της γαμήλιας Θ. Λειτουργίας, καθώς και η γαμήλια ευχή.
- Το μυστήριο μπορεί να εμπλουτιστεί από «άλλα αξιέπαινα έθιμα και τελετές» που ήδη χρησιμοποιούνται, ή από ένα νέο τυπικό που θα σχεδιάσουν οι επίσκοποι μιας περιοχής, που θα ταιριάζει στις συνήθειες του τόπου και του λαού.
Οι τελετές και τα κείμενα της χειροτονίας θα αναθεωρηθούν. Τουλάχιστον η εναρκτήρια προσφώνηση του επισκόπου θα είναι στα Αγγλικά. Παρομοίως, θα υπάρξει αναθεώρηση του τυπικού για την αφιέρωση των παρθένων, τη μοναχική κουρά και την ανανέωση των μοναχικών όρκων. Γνώμονας θα είναι «η μεγαλύτερη ενότητα, νηφαλιότητα και αξιοπρέπεια».
Η κοινή λατρεία καθαγιάζει αλλά και καθοδηγεί. Η Σύνοδος ελπίζει ειλικρινά ότι οι νέες αλλαγές θα διδάξουν μια πιο ρεαλιστική άποψη για τα Μυστήρια. Αυτό που μας ζητείται δεν είναι να αποκηρύξουμε το παρελθόν, αλλά να το εξαγνίσουμε. Αυτό που μας ζητείται είναι να αντισταθούμε στους συναισθηματισμούς του παρελθόντος και στις πιέσεις των σύγχρονων κοσμικών τάσεων.
Έχουμε πλέον φτάσει στο σημείο να εκτιμούμε την ευθύτητα του «Αμήν» που λέμε όταν ο ιερέας λέει «Σώμα Χριστού» (Corpus Christi) κατά τη θεία μετάληψη. Ο Χριστός δρα επάνω μας μέσω της Εκκλησίας Του. Εμείς μέσω της Εκκλησίας Του ανταποκρινόμαστε με τον δικό μας ανθρώπινο τρόπο. Δεν υπάρχει χώρος για κενές διατυπώσεις και στείρες χειρονομίες.
VIII. Η ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ
Τι σκέφτεται η σημερινή γενιά για τις αλλαγές στη λατρεία; Πώς θα είναι η Εκκλησία τους το 1984;
Κάθε γενιά κληρονομεί το παρελθόν και είναι υπεύθυνη για το μέλλον. Οι περισσότεροι από μας που τώρα είμαστε σαράντα, πενήντα και παραπάνω, θυμόμαστε την επιφανειακή λάμψη της δεκαετίας του 1920, καθώς και την οδυνηρή αβεβαιότητα της δεκαετίας του 1930. Στην παραπάνω κατηγορία ανήκουν πολλοί γονείς, ηλικιωμένοι επαγγελματίες και εργάτες, νομοθέτες και βιομηχανικοί ηγέτες. Ανήκουν επίσης πολλοί ιερείς και οι περισσότεροι επίσκοποι.
Τώρα μας ακολουθεί η γενιά του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και η μεταπολεμική γενιά, αυτοί που τώρα είναι στα είκοσι και στα τριάντα τους. Αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει τους παντρεμένους νέους και τα παιδιά τους, τους νεώτερους δασκάλους, συγγραφείς, επιστήμονες, μηχανικούς και διευθυντικά στελέχη καθώς και την πλειοψηφία των μεροκαματιάρηδων. Πολλοί από τους ιερείς μας ανήκουν σ’ αυτή τη γενιά.
Θα ήταν άτοπο, βέβαια, να κατηγοριοποιήσουμε τους Καθολικούς με βάση μια τέτοια αυστηρή χρονολογική σειρά. Η ανάπτυξή μας στη χριστιανική ζωή δεν μετριέται ποσοτικά, με τα χρόνια, αλλά ποιοτικά, με τη ζωντάνια. Παρ’ όλα αυτά, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ορισμένες διαφορές που σχετίζονται με την ηλικία.
Τα πιο ηλικιωμένα άτομα νιώθουν περισσότερο την έλξη του παρελθόντος και δεν έχουν την τάση να αναζητούν ή να ελπίζουν την ανανέωση της θρησκευτικής πραγματικότητας. Οι νεώτεροι Καθολικοί, από την άλλη, το πιθανότερο είναι να βρίσκουν τις παλιές συνήθειες ανεπαρκείς, να θέτουν νέα ερωτήματα και να αναζητούν νέες απαντήσεις. Η εμπειρία και η σοφία ενός ηλικιωμένου εύκολα απορρίπτεται από έναν νεώτερο, ακριβώς όπως η καινούργια γνώση, οι ιδέες και η ενέργεια των νέων εύκολα παραβλέπεται από τους γηραιότερους.
Στα σχολεία της η Εκκλησία πασχίζει για τη μόρφωση «ολόκληρου του ανθρώπου». Η κοινή λατρεία είναι ένα σχολείο – μαζί με την κύρια αποστολή της, που είναι η δοξολογία του Θεού και η σωτηρία του ανθρώπου, έχει και ρόλο διδακτικό. Διδάσκει στον άνθρωπο εκείνον τον σκοπό που επιστατεί και ξεπερνά όλους τους άλλους σκοπούς του: να ζει ως μέλος του σώματος Κεφαλή του οποίου είναι ο Χριστός, έτσι ώστε ο τρόπος ζωής του να τον εντάξει σ’ εκείνη την ουράνια κοινωνία όπου ο Χριστός είναι το Δεύτερο Πρόσωπο της Θεότητας.
Η κοινή λατρεία διδάσκει τον άνθρωπο να μην ζει μόνο με ψωμί, καθώς μόνο στον Χριστό μπορεί ολόκληρη η ανθρώπινη φύση (σώμα και ψυχή) να έχει αφθονία ζωής. Ωστόσο, δεν τον διδάσκει να απεχθάνεται το ψωμί και την ύλη. Ο Θεός κοίταξε όλα τα δημιουργήματά του και είδε ότι ήταν καλά. Ο Ιησούς στην προσευχή Του μας δίδαξε να ζητάμε τον άρτο τον επιούσιο. Ούτε ο υλισμός ούτε ο σπιριτουαλισμός είναι καλοί σύμβουλοι για κάποιον που προσπαθεί να είναι ολόκληρος. Αυτό είναι ένα από τα διδάγματα της Ενσάρκωσης – «Ο Λόγος έγινε άνθρωπος και κατοίκησε ανάμεσά μας».
Επιπλέον, η δημόσια λατρεία της Εκκλησίας διδάσκει τον άνθρωπο ότι δεν μπορεί να ζει για τον εαυτό του. Είναι μέρος ολόκληρης της κοινότητας. Είναι σημαντικό ότι ο Σαίξπηρ έβαλε τον περίφημο κανόνα του: «Φρόντιζε για την ωφέλεια του εαυτού σου», στα χείλη του γέρου ξεμωραμένου Πολώνιου. Οι ησυχαστές μοναχοί (που αποσύρονται από τον κόσμο) διαρκώς προσεύχονται για τη σωτηρία αυτού του κόσμου. Οι άνθρωποι προσεύχονται μαζί στον Θεό τους, γιατί αυτή η αλληλοεξάρτηση είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Ωστόσο, εάν φτάσουμε στο άλλο άκρο, του «κολλεκτιβισμού», τότε η φιλοσοφία μας λοξοδρομεί. Ο άνθρωπος δεν είναι υπεύθυνος μόνο για τον άλλον, αλλά και για τον εαυτό του. Η γνώση, η δύναμη, οι αποφάσεις του πρέπει να είναι δικά του. Δεν έχει νόημα να τα θάψει κάτω από μια μάζα συλλογικότητας. Ο άγριος ατομικιστής βρίσκεται μακριά από τον χριστιανικό στόχο εξίσου με αυτόν που ζει ως ένα ανώνυμο, προσαρμοσμένο γρανάζι στην κοινωνική μηχανή.
Όλα αυτά συζητήθηκαν από τους πατέρες της Συνόδου κατά την προετοιμασία του Συντάγματος της Κοινής Λατρείας. Το όλο θέμα εξέφρασε εύστοχα ένας από τους καλύτερους λειτουργιολόγους της Αμερικής, ο Dr. Frederick R. McManus:
«… οι ακουόμενες και ορατές πλευρές της χριστιανικής λατρείας αναγνωρίζουν την ολότητα του ανθρώπινου προσώπου όπως πλάστηκε από τον Θεό – με χείλη να ψάλουν και πόδια να περπατούν προς τιμήν του Θεού».
Σε σχέση με την κοινωνική φύση της κοινής λατρείας, ο ίδιος γράφει:
«Είναι θέλημα Θεού εμείς, αν και είμαστε άτομα, να σωθούμε ως Εκκλησία, ως λαός, ως ο λαός Του. Η κοινότητα των πιστών δεν είναι εχθρός του ατόμου αλλά η δύναμή του. Η κοινή λατρεία δεν υποσκελίζει την ευσέβεια του συμμετέχοντος αλλά την ανυψώνει, της δίνει ώθηση και νόημα μέσα στη σύναξη – εξαιτίας της ένωσης με τον Χριστό και τα μέλη Του».
Σήμερα είμαστε ευλογημένοι που και οι παλαιότερες και οι νεώτερες γενιές έχουν συμβάλει στη δημιουργία ενός κλίματος που είναι δεκτικό στις αλλαγές στη λατρεία. Τώρα δίνουμε νέα μορφή στο ουσιώδες γεγονός της ανθρώπινης λατρείας. Είναι καιρός για ένα έργο ευγενικό, ακόμη και μεγαλειώδες. Οι ποιμένες μας είναι επιφορτισμένοι να «προαγάγουν την εκπαίδευση των πιστών σε θέματα λατρείας, καθώς και την ενεργή συμμετοχή τους, εσωτερικά και εξωτερικά». Ο λαός μας είναι επιφορτισμένος να αναλάβει τους κατάλληλους ρόλους του, τους ειδικούς (π.χ. αναγνώστης) και τους πιο γενικούς (π.χ. της απαγγελίας και της ψαλμωδίας). Δυσκολίες θα υπάρξουν, καθώς και οι συνήθεις πόνοι της αλλαγής, ωστόσο τίποτα απ’ αυτά δεν θα είναι ανυπέρβλητο για τον αφοσιωμένο Καθολικό. Εάν αρχίσει τώρα, εάν ξέρει γιατί γίνονται τα πράγματα, εάν τα εφαρμόσει με τον καλύτερο τρόπο που μπορεί, αυτό θα είναι η ανανέωση.
Και η νέα γενιά; Τα νεαρά μέλη της θα βρουν ένα πρακτικό αποτέλεσμα: την ενοποίηση της ζωής τους στον Χριστό. Πολλοί απ’ αυτούς μαθαίνουν για τον πλούτο της Αγίας Γραφής. Αντιλαμβάνονται τους άλλους Χριστιανούς και τους μη βαπτισμένους με οικουμενική διάθεση, και όχι μέσα από μια εμπόλεμη και απειλητική οπτική. Ανυπομονούν να μάθουν την κοινωνική διδασκαλία της Εκκλησίας αναφορικά με τα δεινά της φτώχειας, του κομφορμισμού, της προκατάληψης και των στενών αντιλήψεων. Μαθαίνουν περισσότερα για τη θέση της θεολογίας στις τέχνες και την επιστήμη. Οικοδομούν το μέλλον τους πάνω σε μια πλατύτερη (ελπίζουμε και βαθύτερη) βάση του χριστιανικού μηνύματος.
Σήμερα, τώρα, στη δεκαετία του 1960, ερχόμαστε όλοι μαζί και ενώνουμε την εμπειρία και την αγάπη μας για την Εκκλησία με τη νέα γνώση και την ελπίδα για την Εκκλησία. Αύριο η νέα γενιά θα μπορεί να έχει μια βαθύτερη αντίληψη για τα μυστήρια της πίστης μας. Δεν είναι καιρός για κατήφεια, καθυστέρηση ή προσκόλληση στο παρελθόν. Είναι καιρός για χριστιανική αισιοδοξία, για ελπίδα και πραγμάτωση.
[1] Με τις φράσεις «λατρεία» ή «κοινή λατρεία» μεταφράζουμε εδώ τις αγγλικές φράσεις liturgy ή Sacred Liturgy, οι οποίες αναφέρονται στο σύνολο των δημόσιων, κοινών λατρευτικών πράξεων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Η «κοινή λατρεία» (liturgy) περιλαμβάνει τη Θεία Λειτουργία (το μυστήριο, δηλαδή, της Θείας Ευχαριστίας – στα Αγγλικά: Mass), τα άλλα έξι μυστήρια, καθώς και διάφορες άλλες ακολουθίες για συγκεκριμένες περιστάσεις. [Σ.τ.Μ.]
[2] Ψλ 46,11 [Σ.τ.Μ.]
[3] Το Ορθόδοξο Ευχέλαιο. [Σ.τ.Μ.]
[4] Στα Αγγλικά «sign», με την έννοια της ένδειξης, του συμβόλου. [Σ.τ.Μ.]
[5] Αναφορά στις αφιερωμένες γυναίκες, που ζουν στον κόσμο και επιτελούν κυρίως έργο φιλανθρωπικό και ιεραποστολικό. Βλ. και παρακάτω την αναφορά στο τυπικό αφιέρωσης των παρθένων. [Σ.τ.Μ.]
Θεματολογικές ετικέτες