Massimo Recalcati
Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου
εκδ. ΚΕΛΕΥΘΟΣ
σελ. 53-56
Η εποχή μας μοιάζει να καλύπτει με ψεύτικη ευφορία τη δύσκολη συνθήκη του ανυπεράσπιστου και της ερημίας που συνοδεύει την ύπαρξη.
Υποστηρίζει τη φετιχιστική διάσταση του Εγώ ως νέου ειδώλου, που καλύπτει – όπως λειτουργούν και τα φετίχ – το πρωταρχικό άγχος, το οποίο συνδέεται με τη συνθήκη του ανυπεράσπιστου της ύπαρξης. Ο πανηγυρισμός του Εγώ, της αυτονομίας του, της ικανότητάς του να αποφασίζει και της αυτοτέλειάς του είναι σύμπτωμα της εποχής μας. Αυτή η λατρεία του Εγώ είναι για τον Λακάν η “πιο μεγάλη τρέλα”. Η υπερμοντέρνα φαντασίωση της ελευθερίας ως ανάπτυξης του Εγώ είναι η βασική εκδήλωση αυτής της τρέλας. Για ποιά ελευθερία πρόκειται; Για μια ελευθερία αποσυνδεδεμένη από την ευθύνη. Αυτό επιφέρει την ακύρωση της προέλευσής μας, της ρίζας μας, του συμβολικού μας χρέους απέναντι στον Άλλον. Στη φαντασίωση της ελευθερίας αρνούμαστε όχι μόνο ότι υπάρχει όριο, αλλά και ότι έχουμε καταγωγή, ότι είμαστε προϊόντα γενεαλογικής σειράς, ότι υπάρχουμε ως τέκνα. Η επιβεβαίωση του Εγώ αντιτίθεται στην ύπαρξη του Άλλου, στην υπερβατικότητα της γλώσσας η οποία επιβάλλει στον άνθρωπο την υποταγή στο Νόμο του λόγου. Η εποχή μας αρνείται αυτή την υποταγή και προκρίνει παραληρηματικά το “γίγνεσθαι” από τον ίδιο τον άνθρωπο, -“υπηρέτη”, κατά τον Λακάν -της γλώσσας. Το να γινόμαστε γονείς του ίδιου μας του εαυτού είναι μια τρέλα όμοια με εκείνη που θεωρεί το Εγώ αφεντικό του σπιτιού μας. Η ελευθερία που προκύπτει συμπίπτει με μια φαντασίωση παντοδυναμίας, που εξορκίζει τον πεπερασμένο χαρακτήρα της ύπαρξης. Αυτή η ελευθερία δεν πηγάζει από τον ευνουχισμό, από το πεπερασμένο (μέγα θέμα στην ψυχανάλυση και στην υπαρξιακή φιλοσοφία), αλλά εκφράζει την τρέλα του Εγώ ως τρέλα της οικειοποίησης των προσωπικών μας θεμελίων. Είναι, επομένως, ελευθερία η οποία αρνείται την ευθύνη που χαρακτηρίζει, αντίθετα, τη μοναδική κίνηση του κληρονομείν. Όπως ακριβώς μας υπενθυμίζε ο Μάσσιμο Κατσάρι, ο όρος “erede” [κληρονόμος], από το λατινικό heres, έχει την ίδια ρίζα με το ελληνικό χέρρος [χέρσος], που σημαίνει έρημος, γυμνός, ελλιπής. Δεν υπάρχει, δηλαδή, διαφορά ανάμεσα στον κληρονόμο και στον ορφανό, γιατί αυτός που μπορεί πραγματικά να κληρονομήσει είναι μόνο “αυτός που αποδεικνύεται orbus, ορφανός”. Κάθε αυθεντική κίνηση του κληρονομείν προϋποθέτει την τομή, το χωρισμό, το τραύμα της εγκατάλειψης του πατέρα, τη βίωση της απώλειας, την ορφάνεια. Αυτή η βαθιά ένταση χαρακτηρίζει, όπως θα δούμε μέσα από τη φιγούρα του Τηλέμαχου, την κίνηση του κληρονομείν. Μια πίστη παθητική, χωρίς ψυχή, δεν επιτρέπει την υποκειμενικοποίηση του παρελθόντος μας. Το κληρονομείν δεν είναι η αναζήτηση μιας καθησυχαστικής ταυτότητας. Προϋποθέτει μάλλον ένα άλμα προς τα εμπρός, ένα σκίσιμο, μια επικίνδυνη ανάκτηση. Η εποχή μας αρνείται την εκριζωμένη συνθήκη του κληρονόμου-ορφανού, για να επιβεβαιώσει μια ελευθερία που θα ήθελε να βρει μόνο μέσα στην ίδια το θεμέλιό της. Πρόκειται για μια απατηλή διάσταση της ελευθερίας. Ο homo felix [ευτυχισμένος άνθρωπος] της υπερμοντέρνας, μανιακής κραιπάλης αντιμετωπίζει ελαφρά τη καρδία την τραγική υπόθεση της “πίστης στη γη”, για την οποία μιλούσε ο Νίτσε. Η ελευθερία, απαλλαγμένη από κάθε ευθύνη, υποστηρίζει την επιβεβαίωση της ναρκισσιστικής απόλαυσης ως απόλαυσης του Ενός χωρίς τον Άλλον. Δεν πρόκειται διόλου για μια επιπόλαιη επιμήκυνση της εγκοσμιοκρατίας που υπάρχει στη νιτσεϊκή θέληση για δύναμη. Στον Νίτσε, η ελευθερία δεν δικαιολογεί ποτέ το αυτεξούσιο. Αντίθετα, αφορά την ευθύνη στον υπέρτατο βαθμό: πώς μπορείς να κατοικείς σ’ έναν κόσμο χωρίς Θεό; Πώς ο άνθρωπος μπορεί να δώσει νόημα σε μια γη που δεν την κατοικεί ο Θεός; Πώς θα μπορέσει να είναι “ανθρώπινος” με διαφορετικό τρόπο από την εκδοχή του ανθρώπου που παραδίδει την ευθύνη της ελευθερίας στα Είδωλα της μεταφυσικής; Τα ερωτήματα αυτά, συνδέονται με το ηθικό νόημα του στοχασμού του Νίτσε και το κάλεσμά του, προκειμένου ο άνθρωπος να μπορέσει να αρθεί στο ύψος του καθήκοντος της ελευθερίας. Διαφορετικά, ο homo felix, ο υπερμοντέρνος, ο υπερ-ηδονιστικός άνθρωπος, θα έπρεπε να ξεμπερδεύει με την ευθύνη όπως με ένα παρωχημένο ερώτημα. Η ελευθερία παρουσιάζεται απλά και μόνο ως αμεριμνησία. Το μόνο που μετράει είναι να κάνεις αυτό που θέλεις, χωρίς να αναλαμβάνεις τις συνέπειες των πράξεών σου. Η υπερμοντέρνα ελευθερία διαχωρίζει την πράξη από την ευθύνη. Δεν έχει τις ρίζες της στο στοχασμό του Νίτσε – ο οποίος δεν κάνει άλλο από τον διερευνά τη δυνατότητα του ανθρώπου να αναλαμβάνει προσωπικά το απεριόριστο βάρος της ευθύνης που επιφέρει η ελευθερία -, αλλά στη διαβεβαίωση του λόγου του καπιταλιστή, που υπόσχεται τη σωτηρία μέσα από τη λατρεία των αντικειμένων. Γι’ αυτό ο πυρήνας της υπερμοντέρνας φαντασίωσης περί ελευθερίας συνίσταται στο διαχωρισμό ελευθερίας και ευθύνης. Αποκόπτοντας το σύνδεσμο που ενώνει την ελευθερία με την ευθύνη (σύνδεσμος που, από τον Νίτσε, φτάνει στον Χάιντεγκερ και τον Σαρτρ), ο homo felix δοκιμάζει μια ελευθερία που έχει εκπέσει σε απλή ιδιοτροπία. Η ιδιοτροπία είναι, πραγματικά, μια μορφή ελευθερίας διαχωρισμένη από το ηθικό νόημα της ευθύνης. Η απουσία ευθύνης στην ιδιοτροπία συνίσταται στη ρήξη του συνδέσμου ανάμεσα στην πράξη -κατά κύριο λόγο, την πράξη του λόγου -και στις συνέπειές της.
Θεματολογικές ετικέτες