Η “παρακμή της θρησκείας”, για την οποία τόσο συχνά θρηνολογούμε (ή καλωσορίζουμε), πολλοί υποστηρίζουν ότι είναι φανερή λόγω των άδειων εκκλησιών.
Είναι αλήθεια ότι οι εκκλησίες που ήταν γεμάτες το 1900 είναι άδειες το 1946. Όμως αυτή η μετάβαση δεν ήταν σταδιακή. Εμφανίστηκε την ίδια ακριβώς στιγμή που ο εκκλησιασμός έπαψε να είναι υποχρεωτικός. Στην πραγματικότητα δεν ήταν μια παρακμή, μια σταδιακή πτώση, αλλά ο γκρεμός. Εκείνοι οι εξήντα άνθρωποι που πηγαίνανε στην εκκλησία από τον φόβο του “γυμνασιάρχη” σταμάτησαν να το κάνουν. Οι πέντε χριστιανοί παρέμειναν. Η αναίρεση της υποχρεωτικής κατάστασης δεν δημιούργησε μια νέα θρησκευτική κατάσταση. Απλά και μόνο φανέρωσε την από πολύ καιρό προϋπάρχουσα κατάσταση. Και αυτό το παράδειγμα είναι τυπικό και περιγράφει την “παρακμή της θρησκείας” σε όλη την Αγγλία.
Σε κάθε τάξη και σε κάθε τμήμα της χώρας, η εμφανής άσκηση του Χριστιανισμού αυξήθηκε λιγότερο από κάθε άλλη φορά τα τελευταία πενήντα χρόνια. Το γεγονός αυτό συνήθως ερμηνεύεται σαν η μετάβαση ολόκληρου του έθνους από την χριστιανική σε μία εγκόσμια στάση και βλέψη. Όμως αν κρίνουμε τον δέκατο ένατο αιώνα από τα βιβλία που μας άφησε, οι βλέψεις των παππούδων μας (με ελάχιστες εξαιρέσεις) ήταν σχεδόν το ίδιο εγκόσμιες με τις σημερινές. Οι νουβέλες των Meredith, Trollope, και Thackeray δεν είναι γραμμένες από, ούτε προς, ανθρώπους που βλέπουν τον κόσμο σαν τον προθάλαμο της αιωνιότητας, που θεωρούν την περηφάνια ως την μεγαλύτερη αμαρτία, που επιθυμούν να είναι “πτωχί τω πνεύματι”, και ψάχνουν την μεταφυσική σωτηρία. Ακόμα σημαντικότερη είναι η απουσία από την Χριστουγεννιάτικη Ιστορία του Ντίκενς, κάθε ενδιαφέροντος στην Ενσάρκωση. Η Μαρία, οι Μάγοι, και οι Άγγελοι, έχουν αντικατασταθεί από “πνεύματα” δικής του επινόησης, και τα ζώα που παρουσιάζονται δεν είναι ο γάιδαρος και το βόδι του στάβλου, αλλά η χήνα και η γαλοπούλα του ορνιθοτροφείου. Το πιο εντυπωσιακό από όλα είναι το 33 κεφάλαιο του έργου Ο Αρχαιοσυλλέκτης, όπου ο Λόρδος Γκλέναλαν παρουσιάζεται από τον Σκοτ ως ένας ισόβιος πένητας και ασκητής, ένας άνθρωπος του οποίου ο νους είναι προσκολλημένος για χρόνια στο υπερφυσικό. Όταν όμως έρχεται η ώρα να συγχωρέσει, δεν εμφανίζεται κανένα χριστιανικό κίνητρο, η μάχη κερδίζεται από την “γενναιοδωρία της φύσης του”. Δεν φαίνεται να συνειδητοποιεί ο Σκοτ ότι τα γεγονότα που περιγράφει, η ερημία του, οι προσευχές του και ο εξομολογητής του, όσο χρήσιμοι και αν είναι σαν ρομαντική “ευπρέπεια”, θα μπορούσαν να συνδεθούν αποτελεσματικά με μια πιο σοβαρή πράξη που αφορά την πλοκή του διηγήματος.
Σε αυτό το σημείο έχω το φόβο μην παρεξηγηθώ. Δεν εννοώ σε καμία περίπτωση ότι ο Σκοτ δεν ήταν ένας γενναίος, φιλάνθρωπος, έντιμος άνθρωπος και ένας θαυμάσιος συγγραφέας. Θέλω να πω απλά ότι στο έργο του, όπως και στο έργο των περισσοτέρων από τους σύγχρονούς τους, σημασία έχουν μόνο οι εγκόσμιες και φυσικές αξίες. Ο Πλάτωνας και ο Βιργίλιος είναι πιο κοντά, υπό αυτήν την έννοια, στον Χριστιανισμό από αυτούς.
Επομένως, η “παρακμή της θρησκείας”, φαίνεται να είναι ένα πολύ αμφιλεγόμενο φαινόμενο. Ένας τρόπος να πούμε την αλήθεια, θα ήταν να λέγαμε πως η θρησκεία που παρήκμασε δεν ήταν ο Χριστιανισμός. Ήταν ένας θολός Θεϊσμός με έναν δυνατό και ανδροπρεπή ηθικό κώδικα, ο οποίος, ανίκανος να σταθεί ενάντια στον “Κόσμο”, απορροφήθηκε από όλο το φάσμα των αγγλικών ιδρυμάτων και του Αγγλικού συναισθήματος και επομένως απαίτησε την συνέχιση της εκκλησίας ως (στην καλύτερη περίπτωση) ένα μέρος πιστότητας και καλών τρόπων και (στην χειρότερη) μια απόδειξη σεβασμού. Γι’ αυτό το λόγο μια κοινωνική πίεση, όπως η αναίρεση του υποχρεωτικού εκκλησιασμού, δεν δημιούργησε μια νέα κατάσταση. Η νέα μορφή ελευθερίας επέτρεψε καταρχάς να γίνουν ορθότερες παρατηρήσεις. Όταν όλοι όσοι πάνε στην εκκλησία, το κάνουν μόνο επειδή ψάχνουν τον Χριστό, επιτέλους μπορούμε να ανακαλύψουμε τους πραγματικούς αριθμούς των πιστών. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η νέα ελευθερία προκλήθηκε εν μέρει από τις ίδιες συνθήκες που απεκάλυψε. Αν οι διάφορες αντι-κληρικαλιστικές και αντι-θεϊστικές δυνάμεις που έδρασαν τον δέκατο ένατο αιώνα είχαν επιτεθεί σε μια στιβαρή φάλαγγα ριζοσπαστικών χριστιανών η εικόνα μπορεί να ήταν πολύ διαφορετική. Όμως η απλή “θρησκεία” – “ηθικισμός απαλά χρωματισμένος με συναισθήματα”, “αυτό που κάποιος κάνει στην απομόνωσή του”, “η θρησκεία όλων των καλών ανθρώπων” – έχει πολύ μικρή δύναμη αντίστασης. Δεν είναι καλή στο να λέει Όχι.
Η παρακμή της “θρησκείας”, επομένως, μου μοιάζει περισσότερο για ευλογία. Στην χειρότερη περίπτωση ξεκαθαρίζει το θέμα. Για έναν μοντέρνο “προπτυχιακό” ο Χριστιανισμός είναι, τουλάχιστον, μια από τις διανοητικές επιλογές. Μπορεί να τον συζητήσει και μια μεταστροφή είναι πιθανό να ακολουθήσει. Μπορώ να θυμηθώ εποχές όταν αυτό ήταν πολύ δυσκολότερο. Η “θρησκεία” (ξεχωριστή από τον Χριστιανισμό) ήταν πολύ ασαφής για να συζητηθεί (“πολύ ιερή για να αναφερθεί κάποιος σε αυτήν ευχάριστα”) και τόσο μπερδεμένη με συναισθήματα και καλά πρότυπα, ώστε καταντούσε ένα πολύ ντροπιαστικό θέμα. Αν χρειαζόταν να αναφερθεί κανείς σε αυτό, το έκανε σιωπηρά. Κάτι από την ντροπή του Σταυρού είναι, και πρέπει να είναι, αμετάθετο. Όμως η απλή κοινωνική και συναισθηματική ενοχή έχει φύγει. Η ομίχλη της “θρησκείας” έχει χαθεί, οι θέσεις και οι αριθμοί και των δύο στρατών μπορούν να ειδωθούν με ακρίβεια, η μάχη μπορεί να ξεκινήσει.
Η παρακμή της “θρησκείας” είναι χωρίς αμφιβολία, ένα κακό πράγμα για τον “Κόσμο”. Μέσω αυτής της παρακμής, όλα όσα κάνανε την Αγγλία μια σχετικά ευχάριστη χώρα, πλέον κινδυνεύουν – η σχετική αγνότητα της δημόσιας ζωής, η σχετική ανθρωπιά της αστυνομίας, και η πιθανότητα κάποιου αμοιβαίου σεβασμού και καλοσύνης ανάμεσα στα αντίπαλα πολιτικά κόμματα. Ωστόσο δεν νομίζω ότι κάνει πιο δύσκολη την πιθανή μεταστροφή κάποιου στον χριστιανισμό. Μάλλον το αντίθετο. Κάνει την επιλογή ακόμα πιοαναπόφευκτη. Όταν η Στρογγυλή Τράπεζα έχει σπάσει κάθε άνθρωπος πρέπει να ακολουθήσει είτε τον Galahad είτε τον Mordred, δεν υπάρχει μέση κατάσταση.
Θεματολογικές ετικέτες