Η πρόσφατη ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε Σιωπή, βγήκε στις αίθουσες την προηγούμενη βδομάδα με πολύ καλές κριτικές. Η ταινία, βασισμένη στο βιβλίο του Σιουσάκου Έντο[1], είναι η φανταστική ιστορία ενός Ιησουίτη ιερέα τον 17ο αιώνα, ο οποίος ταξιδεύει στην Ιαπωνία για να ανακαλύψει τι έχει συμβεί στον ιεραπόστολο μέντορά του, για τον οποίο υπάρχουν φήμες ότι έχει αποστατήσει από την χριστιανική πίστη.
Κατά καιρούς το βιβλίο του Έντο έχει δημιουργήσει δημόσια αντιπαράθεση, διχάζοντας τους Χριστιανούς αναγνώστες του ανάμεσα σ’ αυτούς που το καταδικάζουν και αυτούς που το επιδοκιμάζουν. Στο επίκεντρο της συζήτησης βρίσκεται η ερώτηση εάν ο Έντο δικαιολογεί ή όχι την αποστασία, καθώς και αν η δημόσια απάρνηση της πίστης μπορεί ποτέ να γίνει αποδεκτή. Άσχετα πάντως απ’ αυτή την αντιπαράθεση, η Σιωπή κοιτάει αριστοτεχνικά, βαθιά μέσα στην ψυχολογική πάλη κάποιου που προσπαθεί να παραμείνει πιστός στις πεποιθήσεις του κάτω από ακραίες συνθήκες.
Σημείωση: Αυτό το άρθρο αποκαλύπτει πληροφορίες της υπόθεσης. Συνεπώς, εάν δεν έχετε διαβάσει το βιβλίο ή δεν έχετε δει την ταινία, ίσως θα έπρεπε να σταματήσετε εδώ. Επίσης, σ’ αυτό το άρθρο αναφέρομαι μόνο στο βιβλίο και όχι στην ταινία.
Η πίστη μπροστά στο μαρτύριο
Η ιδέα ότι ο Φερέιρα μπορεί να έχει αποστατήσει, είναι αδιανόητη, γιατί αυτό είναι κάτι που μπορεί να συμβεί μόνο στους αδύνατους.
Η Σιωπή μιλά για την ιστορία του Σεμπαστιάου Ροντρίγκες, ενός Πορτογάλου Ιησουίτη ιερέα του 17ου αιώνα. Έχει ακούσει ότι ο μέντοράς του, ο Κριστοβάο Φερέιρα, ιεραπόστολος στην Ιαπωνία για πολλά χρόνια, που έχαιρε σεβασμού για την πίστη του, έχει αποστατήσει. Ο Ροντρίγκες μαζί με έναν άλλον Ιησουίτη, τον Φραντσίσκο Γκάρπε, ταξιδεύουν στην Ιαπωνία για να ανακαλύψουν τι έχει συμβεί στον Φερέιρα, αλλά και για να διακονήσουν την τοπική διωκόμενη Εκκλησία. Για τον Ροντρίγκες η ιδέα ότι ο Φερέιρα μπορεί να έχει αποστατήσει, είναι αδιανόητη, γιατί αυτό είναι κάτι που μπορεί να συμβεί μόνο στους αδύνατους.
Καθ’ οδόν προς την Ιαπωνία, ο Ροντρίγκες και ο Γκάρπε συναντούν έναν Ιάπωνα ονόματι Κιτσίγιρο, ο οποίος τους υπόσχεται να τους βάλει στην Ιαπωνία και να τους φέρει σε επαφή με την χριστιανική κοινότητα της χώρας. Από την αρχή ο Κιτσίγιρο δεν τους αρέσει, και υποψιάζονται ότι είναι αποστάτης Χριστιανός. Τελικά αποκαλύπτεται ότι ο Κιτσίγιρο είναι Χριστιανός. Ζητάει μάλιστα συγχώρηση από τον Ροντρίγκες, γιατί, όπως υποστηρίζει, είναι ένας αδύναμος άνθρωπος που δεν μπορεί να εναντιωθεί στον διωγμό. Ο Κιτσίγιρο γίνεται το αντίθετο του Ροντρίγκες: ένας αδύναμος, ενδοτικός άνθρωπος, ανάξιος να δέσει ακόμη και τα σανδάλια του Ροντρίγκες.
Στην αρχή, ο Ροντρίγκες και ο Γκάρπε διακονούν ως ιερείς την χριστιανική κοινότητα, η οποία ζει μέσα σε φρικτές συνθήκες. Παρότι οι Ιάπωνες αξιωματούχοι είχαν αρχικά επιτρέψει την διάδοση του Χριστιανισμού, στη συνέχεια ξεκίνησαν έναν τρομερό διωγμό για να ξεριζώσουν την Πίστη στο νησί. Ζητούν απ’ όλους τους Χριστιανούς να ποδοπατήσουν ένα φούμιε (fumie), δηλαδή μια εικόνα του Χριστού, για να αποδείξουν ότι έχουν απαρνηθεί τον Χριστιανισμό. Όσοι δεν το κάνουν, βασανίζονται και εκτελούνται με φρικτό τρόπο.
Μετά από κάποιο διάστημα, ο Ροντρίγκες και ο Γκάρπε πρέπει να χωριστούν, προκειμένου να αποφύγουν την σύλληψη από τις αρχές. Στη συνέχεια η ιστορία ακολουθεί τον Ροντρίγκες. Ο Κιτσίγιρο, που διαρκώς παρουσιάζεται ως άνθρωπος αδύναμος και δουλοπρεπής, ακολουθεί παντού τον Ροντρίγκες και στο τέλος τον προδίδει στις αρχές. Ξανά και ξανά ο Κιτσίγιρο ομολογεί ότι είναι ένας «αδύναμος άνθρωπος», που δεν μπορεί να ορθώσει το ανάστημά του στους διώκτες του. Ο Ροντρίγκες κάνει ότι μπορεί για να δείξει φιλευσπλαχνία στον Κιτσίγιρο, όμως είναι σαφές ότι αισθάνεται περιφρόνηση γι’ αυτόν τον αδύναμο άνθρωπο που διαρκώς κλαψουρίζει.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής του στην Ιαπωνία, ο Ροντρίγκες θρηνεί για τη «σιωπή» του Θεού. Βλέπει τα τρομερά βάσανα που υφίστανται οι Ιάπωνες χωρικοί, αλλά δεν ακούει την απάντηση του Θεού σ’ αυτά. Πού είναι ο Θεός αυτή την ώρα του μαρτυρίου; Γιατί δεν μιλάει; Αυτή η σιωπή κατατρύχει τον Ροντρίγκες σ’ ολόκληρο το βιβλίο.
Εν τέλει, ο Ροντρίγκες συλλαμβάνεται και οδηγείται κάπου για να συναντήσει τον Φερέιρα, που τώρα εργάζεται για τις ιαπωνικές αρχές και είναι ξεκάθαρα ένας άνθρωπος ηττημένος. Ο Φερέιρα δικαιολογεί την αποστασία του υποστηρίζοντας ότι ο Χριστιανισμός είναι αδύνατον να ριζώσει στην Ιαπωνία, και σε κάθε περίπτωση, ο Θεός δεν ενδιαφέρεται για το τι συμβαίνει εκεί. Στο αποκορύφωμα της σκηνής, ο Φερέιρα αποκαλύπτει ότι αποστάτησε, όχι εξαιτίας των βασανιστηρίων ή των απειλών για τη ζωή του, αλλά επειδή οι αρχές βασάνιζαν και σκότωναν άλλους Χριστιανούς, που υποσχέθηκαν ότι θα απελευθερώσουν εάν ο Φερέιρα απλά πατούσε πάνω στο φούμιε [εικόνα του Χριστού]. Ο Φερέιρα δικαιολογεί την πράξη του λέγοντας ότι «ο Χριστός σίγουρα θα είχε αποστατήσει για να βοηθήσει τους ανθρώπους».
Στη συνέχεια, ο Ροντρίγκες καλείται να ποδοπατήσει το φούμιε για να σταματήσουν οι βασανισμοί μιας ομάδας Χριστιανών, τις φωνές των οποίων ακούει από μακριά. Ένας Ιάπωνας αξιωματούχος τον παροτρύνει να το κάνει, λέγοντας: «Είναι μόνο μια τυπική διαδικασία. Τι σημασία έχουν οι τυπικότητες;» Εκείνη τη στιγμή ο Ροντρίγκες πιστεύει ότι επιτέλους ακούει τον Χριστό να σπάει τη σιωπή του: «Πάτησέ την. Ήρθα σ’ αυτόν τον κόσμο για να ποδοπατηθώ από τους ανθρώπους. Κουβάλησα τον σταυρό μου για να μοιραστώ τον πόνο των ανθρώπων.» Έτσι, ο Ροντρίγκες βάζει το πόδι του πάνω στο φούμιε, «και κάπου μακριά ο πετεινός λάλησε».
Η εκπληκτική ικανότητά μας να εκλογικεύουμε
Εάν ήταν εύκολο να αντέξουμε τα βασανιστήρια, ακόμη και τον θάνατο για την Πίστη, τότε δεν θα υπήρχε λόγος να ευλαβούμαστε αυτούς που το κάνουν.
Η Σιωπή έχει κάνει τους θρησκευόμενους Χριστιανούς να διαφωνούν μεταξύ τους, και μάλιστα γύρω από το ερώτημα εάν δικαιολογεί την αποστασία ή όχι. Ιστορικά, οι Χριστιανοί έχουν θεωρήσει την αποστασία ως μια πράξη μη αποδεκτή – για οποιονδήποτε λόγο. Από το ξεκίνημα της Εκκλησίας, ήταν προτιμότερο να βασανιστεί και να πεθάνει κανείς, παρά να αρνηθεί την πίστη του στον Χριστό. Ο Έντο όμως παρουσιάζει μια πολύ δυσάρεστη κατάσταση, όπου η αποστασία μοιάζει να είναι δικαιολογημένη, ενώ ακόμη και ο ίδιος ο Χριστός εμφανίζεται να την επιδοκιμάζει. Είναι όμως έτσι; Παρότι ο Ροντρίγκες «ακούει» τον Χριστό τη στιγμή της αποκορύφωσης του δράματος, ο Έντο δεν ξεκαθαρίζει εάν είναι πράγματι ο Χριστός που μιλάει ή ο Ροντρίγκες που προβάλλει τις δικαιολογίες του ως «φωνή» του Χριστού. Για τους πιστούς Χριστιανούς, η μόνη πιθανότητα είναι ο Ροντρίγκες, κάτω από τη μεγάλη πίεση του άγχους και των βασανισμών, να εκλογίκευσε τις πράξεις του «ακούγοντας» τον ίδιο τον Χριστό να τις υπερασπίζετε.
Παραδόξως, η αποστασία του Ροντρίγκες διακηρύσσει τον ηρωισμό των μαρτύρων. Σε τελική ανάλυση, εάν ήταν εύκολο να αντέξουμε τα βασανιστήρια, ακόμη και τον θάνατο για την Πίστη, τότε δεν θα υπήρχε λόγος να ευλαβούμαστε αυτούς που το κάνουν. Αυτούς που τα καταφέρνουν τους τιμάμε ακριβώς επειδή καταλαβαίνουμε ότι θα μπορούσαν εύκολα να έχουν αποτύχει, όπως συνέβη με τον Ροντρίγκες. Το ανθρώπινο μυαλό έχει την εκπληκτική ικανότητα να εκλογικεύει και να δικαιολογεί οποιαδήποτε πράξη, άσχετα από το πόσο εσφαλμένη είναι ή αντίθετη προς τις θεμελιώδεις πεποιθήσεις μας. Στη Σιωπή βλέπουμε την απίστευτη δυσκολία που αντιμετωπίζει κάποιος όταν θέλει να παραμείνει πιστός στις πεποιθήσεις του αλλά συναντά σοβαρή αντίσταση. Κάποιες φορές τα καταφέρνουμε· τις περισσότερες όμως αποτυγχάνουμε. Αυτό μπορεί να είναι ένα μάθημα για όλους εμάς που ζούμε σ’ έναν κόσμο που, αν και δεν είναι τόσο ακραίος όσο η Ιαπωνία του 17ου αιώνα, είναι εχθρικός προς την χριστιανική πίστη. Πρέπει να είμαστε ψυχολογικά δυνατοί, και το σημαντικότερο, πρέπει να βασιζόμαστε στην χάρη του Θεού για να μπορέσουμε να παραμείνουμε πιστοί. Ο Θεός μπορεί να είναι σιωπηλός, αλλά είναι πάντοτε παρών ακόμη και στις πιο δύσκολες καταστάσεις.
[1] Στα ελληνικά κυκλοφορεί ως: Σιουσάκου Έντο, Σιωπή, μτφρ. Μαίρη Κιτσικοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2016. [Σ.τ.Μ.]
Θεματολογικές ετικέτες