«Οἱ μαρτυρήσαντες διά Χριστόν» αποτελούσαν για την Εκκλησία του Χριστού την δόξα Της και την «ανάπαυση των κροτάφων της». Ήταν η επιβεβαίωση της αλήθειας Της, που γέννησε μάρτυρες οι οποίοι φώναζαν στους αδερφούς τους: «Στο τέλος μου είναι η αρχή μου»... [T. S. Eliot, Τέσσερα κουαρτέτα, V. (τέλος)].
Οι διηγήσεις των μαρτυρίων των Χριστιανών των τριακοσίων πρώτων χρόνων είναι στις περισσότερες φορές τα πρακτικά των δικαστηρίων του Ρωμαϊκού κατεστημένου, που τους θεωρούσε υπαίτιους για «έγκλημα καθοσιώσεως» και με υπηρεσιακή απλότητα και αμεσότητα κατέγραφε τα διαμειβόμενα στις δίκες.
Αυτά τα κείμενα έχουν σαφήνεια, ενάργεια και αφοπλιστική αμεσότητα ακόμα και για τα λάθη των Χριστιανών (αφελείς εισπηδώντες μάρτυρες: βρόγχους και βράχους έχετε...!!). Ονομάζονται Πράξεις των Ανθυπάτων (Acta Proconsularia). Αργότερα υπήρξαν βιογραφίες ασκητών και κληρικών συνήθως και λιγότερο καθημερινών Χριστιανών (ίσως επειδή οι πρώτοι αποτελούσαν τους οδηγούς... χωρίς αυτό να είναι δικαιολογημένο και σωστό), που γινόντουσαν ανάγνωσμα στις λειτουργικές συνάξεις και ονομάστηκαν αυτού του είδους τα βιβλία Συναξάρια (Αναγνώσματα ακολουθιών δηλαδή). Εδώ παρεισέφρησαν τα προβλήματα. Χωρίς απαραιτήτως να δέχονται όλοι την αντίληψη της fraus pia, της ευσεβούς απάτης, πάντως άρχισαν προσθήκες, "επεξηγήσεις", "αναλύσεις" διδακτικές που ατυχώς ιεροποίησαν αυτά τα κείμενα, συγχρόνως τα "γέμισαν" μυθεύματα, και τους έδωσαν κύρος που δεν είχαν. Η διαδρομή των ετών και οι ευσεβείς παρεμβάσεις ανάγκασαν τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Συμεών (1381-1429) να γίνει... μεταφραστής, δηλαδή επεξηγητής και καθαιρέτης της «ἐπιπολαζούσης κόνεως» από των μνημείων της αληθείας. Αργότερα (μόλις σε λιγότερα από τετρακόσια χρόνια) ο Νικόδημος ο Αγιορείτης γράφει στην εισαγωγή του δικού του Συναξαριστή ότι: Παρ’ ότι «περιττόν δίς τίκτειν, τό τεχθέν ἅπαξ καλῶς...», όμως «ἐπεμελήθημεν ἵνα καθαρίσωμεν... ἀπό τά ἐν τῷ Συναξαριστῇ περιεχόμενα ἐναντία τῇ Θείᾳ Γραφῇ καί ἀντίθετα παρά τῷ ὀρθῷ λόγῳ καί τοῖς κριτικοῖς... (και)... Πρός τούτοις τά ἀσυμβίβαστα, ὅσον δυνατόν ἡμῖν, συνεβιβάσαμεν, τά ἄτακτα ἐρρυθμίσαμεν, τά ἀσαφή ἐσαφηνίσαμεν, τά ἀντιφατικά καί ἀνάρμοστα συνηρμόσαμεν... δέν ἦτον πλέον ἄτακτον καί ἀνεπιμέλητον, ὡσάν ὁ Συναξαριστής...» (Πρόλογος: Ἁπάσι τοῖς ἐντευξομένοις, επιλογή από σελ. κθ΄- λγ΄).