Το κήρυγμα της Μεγάλης Παρασκευής του π. Cantalamessa
‘‘O CRUX, AVE SPES UNICA’’
14 Απριλίου 2017, Βασιλική του αγίου Πέτρου
Ο Σταυρός, η Μόνη Ελπίδα του Κόσμου
Ακούσαμε την ιστορία του Πάθους του Χριστού. Προφανώς τίποτα περισσότερο από την εξιστόρηση ενός βίαιου θανάτου, και τα νέα περί βίαιων θανάτων σπάνια λείπουν από τις βραδινές ειδήσεις. Ακόμα και πρόσφατα υπήρξαν πολλοί, συμπεριλαμβανομένων των θανάτων 38 Χριστιανών Κοπτών στην Αίγυπτο που θανατώθηκαν την Κυριακή των Βαΐων. Τέτοιου είδους ανακοινώσεις ακολουθούν η μία την άλλη με τέτοια ταχύτητα ώστε ξεχνάμε τη μια μέρα εκείνες της προηγούμενης. Γιατί λοιπόν βρισκόμαστε εδώ για να θυμηθούμε τον θάνατο ενός ανθρώπου που έζησε 2000 χρόνια πριν; Ο λόγος είναι ότι αυτός ο θάνατος άλλαξε για πάντα την ίδια την όψη του θανάτου και του έδωσε ένα καινούργιο νόημα. Ας σκεφτούμε για λίγο πάνω σ’ αυτό.
‘‘Επί δε τον Ιησούν ελθόντες, ως είδον αυτόν ήδη τεθνηκότα, ου κατέαξαν αυτού τα σκέλη, αλλ’ εις των στρατιωτών λόγχη αυτού την πλευράν ένυξε ,, και ευθύς εξήλθεν αίμα και ύδωρ’’ (Ιω 19, 33-34). Στην αρχή του λειτουργήματός του, απαντώντας σ’ εκείνους που τον ρώτησαν με ποια εξουσία έδιωξε τους εμπόρους από τον ναό, ο Ιησούς απάντησε, ‘‘Λύσατε τον ναόν τούτον, και εν τρισίν ημέραις εγερώ αυτόν’’ (Ιω 2, 19). Ο Ιωάννης σχολιάζει με την ευκαιρία αυτήν, ‘‘εκείνος δε έλεγε περί του ναού του σώματος αυτού’’ (Ιω 2, 21), και τώρα ο ίδιος Ευαγγελιστής μαρτυρεί ότι αίμα και ύδωρ έτρεξαν από την πλευρά αυτού του ‘‘λυμένου’’ ναού. Πρόκειται για καθαρό υπαινιγμό στην προφητεία του Ιεζεκιήλ για τον μελλοντικό ναό του Θεού, με νερό που τρέχει από κάθε πλευρά του που στην αρχή ήταν ένα ρυάκι κι έπειτα έγινε πλωτός ποταμός, και κάθε μορφή ζωής ανθούσε γύρω του (βλ Ιεζ 47, 1 συν).
Αλλά ας προχωρήσουμε βαθύτερα στην πηγή των ‘‘ποταμών ύδατος ζώντος’’ (Ιω 7, 38) που ρέουν από την λογχευμένη καρδιά του Χριστού. Στην Αποκάλυψη ο ίδιος μαθητής που ο Ιησούς τον αγαπούσε γράφει, ‘‘Και είδον εν μέσω του θρόνου και των τεσσάρων ζώων και εν μέσω των πρεσβυτέρων αρνίον εστηκός ως εσφαγμένον’’ (Απ 5, 6). Εσφαγμένον αλλά εστηκός, δηλαδή λογχευμένο αλλά αναστημένο και ζωντανό.
Υπάρχει τώρα, εν μέσω της Τριάδος και μέσα στον κόσμο, μια ανθρώπινη καρδιά που χτυπάει όχι απλώς μεταφορικά αλλά με τρόπο φυσικό. Αν ο Χριστός, πράγματι, αναστήθηκε από τους νεκρούς, τότε και η καρδιά του αναστήθηκε από τους νεκρούς. Είναι ζωντανή όπως και το υπόλοιπο σώμα του, σε μια διαφορετική διάσταση από πριν, μια πραγματική διάσταση, έστω κι αν είναι μυστική. Αν το Αρνίον είναι ζωντανό στον ουρανό, “εσφαγμένον αλλά εστηκός”, τότε η καρδιά του μετέχει στην ίδια εκείνη κατάσταση. Είναι μια καρδιά λογχευμένη αλλά ζώσα – αιώνια λογχευμένη, ακριβώς επειδή ζει αιώνια.
Υπήρξε μια φράση επινοημένη για να περιγράψει τα βάθη του κακού που μπορεί να συσσωρευτεί μέσα στην καρδιά της ανθρωπότητας: ‘‘η καρδιά του σκότους’’. Μετά τη θυσία του Χριστού, πιο έντονη από την καρδιά του σκότους, μια καρδιά φωτός χτυπάει μέσα στον κόσμο. Ο Χριστός, πράγματι, ανεβαίνοντας στον ουρανό, δεν εγκατέλειψε τη γη, ακριβώς όπως δεν είχε εγκαταλείψει την Τριάδα με τη σάρκωσή του.
Ένα αντίφωνο στην Ακολουθία των Ωρών λέει, ‘‘το σχέδιο του Πατέρα’’ τώρα εκπληρώθηκε ‘‘κάνοντας τον Χριστό την καρδιά του κόσμου’’. Αυτό εξηγεί την ακλόνητη χριστιανική αισιοδοξία που οδήγησε έναν μυστικό του μεσαίωνα να αναφωνήσει ότι είναι αναμενόμενο ‘‘πως πρέπει να υπάρχει αμαρτία, αλλά όλα θα έχουν καλώς, και όλα θα έχουν καλώς, και κάθε τρόπος του πράγματος [sic] θα έχει καλώς’’(Julian of Norwich).
***
Οι Καρθουσιανοί μοναχοί είχαν αποδεχτεί ένα οικόσημο με όπλα που εμφανίζεται στην είσοδο της μονής τους, στα επίσημα έγγραφά τους και αλλού. Παριστάνει μια γήινη σφαίρα που την υπερβαίνει ένας σταυρός με γράμματα τριγύρω που λένε, ‘‘Stat crux dum volvitur orbis’’ (‘‘Ο Σταυρός στέκει σταθερός ενώ ο κόσμος γυρίζει’’).
Τι εκπροσωπεί ο σταυρός με το να είναι αυτό το σταθερό σημείο, αυτός ο κύριος ιστός μέσα στη διακύμανση του κόσμου; Είναι το οριστικό και ανέκκλητο ‘‘όχι’’ του Θεού στη βία, στην αδικία, στο μίσος, στο ψέμα – σε όλα όσα ονομάζουμε ‘‘κακό’’, και ταυτόχρονα είναι το ανέκκλητο ‘‘ναι’’ στην αγάπη, στην αλήθεια και στην καλοσύνη. ‘‘Όχι’’ στην αμαρτία, ‘‘ναι’’ στον αμαρτωλό. Αυτό ακριβώς εφάρμοσε ο Ιησούς σε όλη τη ζωή του και αυτό καθιερώνει τώρα οριστικά με τον θάνατό του.
Ο λόγος γι’ αυτή τη διαφοροποίηση είναι σαφής : οι αμαρτωλοί είναι δημιουργήματα του Θεού και διαφυλάττουν την αξιοπρέπειά τους, εις πείσμα όλων των παρεκκλίσεών τους. Αυτό δεν ισχύει για την αμαρτία. Αυτή είναι μια κίβδηλη πραγματικότητα που προστέθηκε, το αποτέλεσμα των παθών του ανθρώπου και ‘‘του φθόνου του διαβόλου’’ Σολ 2, 24). Είναι ο ίδιος λόγος για τον οποίον ο Λόγος, σαρκούμενος, περιέλαβε στον εαυτό του καθετί το ανθρώπινο παρεκτός αμαρτίας. Ο ευγνώμων ληστής στον οποίον ο θνήσκων Ιησούς υποσχέθηκε τον παράδεισο, είναι η ζωντανή απόδειξη όλων αυτών. Κανείς δεν πρέπει να εγκαταλείπει την ελπίδα. Κανείς δεν πρέπει να λέει, όπως ο Κάϊν, ‘‘Η αμαρτία μου είναι πάρα πολύ μεγάλη για να συγχωρηθεί’’ (βλ Γεν 4, 13).
Ο σταυρός, λοιπόν, δεν ‘‘στέκει’’ εναντίον του κόσμου αλλά για τον κόσμο: για να δώσει νόημα σε όλες τις οδύνες που υπήρξαν, που υπάρχουν και που θα υπάρξουν στην ανθρώπινη ιστορία. Ο Ιησούς λέει στον Νικόδημο, ‘‘ου γαρ απέστειλεν ο Θεός τον υιόν αυτού εις τον κόσμον ίνα κρίνη τον κόσμον, αλλ’ ίνα σωθή ο κόσμος δι’ αυτού’’ (Ιω 3, 17). Ο σταυρός είναι η ζωντανή διακήρυξη ότι η τελική νίκη δεν ανήκει σ’ εκείνον που θριαμβεύει πάνω σε άλλους αλλά σ’ εκείνον που θριαμβεύει πάνω στον εαυτό του. Όχι σ’ εκείνον που προκαλεί πόνο αλλά σ’ εκείνον που υποφέρει.
***
‘‘Dum volvitur orbis’’, καθώς γυρίζει ο κόσμος. Η ανθρώπινη ιστορία έχει δει πολλές μεταβάσεις από την μια εποχή στην άλλη. Μιλάμε για τη λίθινη εποχή, την εποχή του χαλκού, την εποχή του σιδήρου, την αυτοκρατορική εποχή, την ατομική εποχή, την ηλεκτρονική εποχή. Αλλά σήμερα υπάρχει κάτι νέο. Η ιδέα μιας μετάβασης δεν είναι πια αρκετή για να περιγράψει την τρέχουσα κατάστασή μας. Πλάι στην ιδέα της αλλαγής, πρέπει κανείς να τοποθετεί την ιδέα μιας διάλυσης. Έχει λεχθεί ότι τώρα ζούμε σε μια ‘‘ρευστή κοινωνία’’. Δεν υπάρχουν πια σταθερά σημεία, κάποιες αδιαμφισβήτητες αξίες, κάποιος βράχος στη θάλασσα στον οποίο μπορούμε να προσκολληθούμε ή στον οποίον μπορούμε να αντιταχθούμε. Όλα είναι σε ρέουσα κατάσταση.
Η χειρότερη από τις υποθέσεις που είχε προβλέψει ο φιλόσοφος ως το αποτέλεσμα του θανάτου του Θεού συνέβη, αυτό που η έλευση του υπερανθρώπου υποτίθεται ότι θα το προλάβαινε αλλά δεν το πρόλαβε: ‘‘Τι κάναμε όταν απελευθερώσαμε αυτή τη γη από τον ήλιο της; Πού πηγαίνει τώρα; Πού πηγαίνουμε; Μακριά από όλους τους ήλιους; Δεν χτυπάμε ασταμάτητα; Πίσω, στα πλάγια, σε όλες τις κατευθύνσεις; Υπάρχει ακόμα ένα πάνω κι ένα κάτω; Δεν χανόμαστε σαν μέσα από ένα ατέλειωτο τίποτα;’’ (Nietzsche, Gay Science, αφορισμός 125).
Ελέχθη ότι ‘‘να σκοτώνεις τον Θεό είναι η πιο τρομερή αυτοκτονία’’, και αυτό είναι εν μέρει αυτό που βλέπουμε. Δεν είναι αλήθεια ότι ‘‘εκεί που γεννιέται ο Θεός ο άνθρωπος πεθαίνει’’ (Jean- Paul Sartre). Ακριβώς το αντίθετο είναι αλήθεια: όπου ο Θεός πεθαίνει , ο άνθρωπος πεθαίνει.
Ένας σουρεαλιστής ζωγράφος από το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα ( ο Salvator Dali) ζωγράφισε έναν εσταυρωμένο που μοιάζει να είναι μια προφητεία αυτής της κατάστασης. Εικονίζει έναν τεράστιο, σε κοσμικά μέτρα σταυρό με έναν εξίσου τεράστιο Χριστό που φαίνεται από πάνω με το κεφάλι του να κλίνει προς τα κάτω. Κάτω του ωστόσο δεν είναι γη αλλά νερό. Ο Εσταυρωμένος δεν κρέμεται μεταξύ ουρανού και γης, αλλά μεταξύ ουρανού και του υγρού στοιχείου της γης.
Αυτή η τραγική εικόνα ( υπάρχει επίσης στο βάθος ένα σύννεφο που θα μπορούσε να υπαινίσσεται ένα ατομικό νέφος) περιέχει ωστόσο μια παρήγορη βεβαιότητα: υπάρχει ελπίδα ακόμα και για μια ρευστή κοινωνία σαν τη δική μας! Υπάρχει ελπίδα επειδή πάνω απ’ αυτήν ‘‘ο σταυρός του Χριστού στέκει’’. Αυτό μας κάνει να το επαναλαμβάνουμε κάθε χρόνο η ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής με τα λόγια του ποιητή Venanzio Fortunato : ‘‘O crux, ave spes unica’’, ‘‘Χαίρε, ω Σταυρέ, μοναδική μας ελπίδα’’.
Ναι, ο Θεός πέθανε, πέθανε στο πρόσωπο του Υιού του Ιησού Χριστού. Αλλά δεν έμεινε στον τάφο, αναστήθηκε. ‘‘Τούτον προσπήξαντες ανείλετε’’, φωνάζει ο Πέτρος στο πλήθος τη μέρα της Πεντηκοστής, ‘‘Όν ο Θεός ανέστησε’’ (βλ Πρ 2, 23-24). Είναι εκείνος που λέει ‘‘και εγενόμην νεκρός, και ιδού ζων ειμί εις τους αιώνας των αιώνων’’ (Απ 1, 18). Ο σταυρός δεν ‘‘στέκει’’ ακίνητος ανάμεσα στα υψώματα του κόσμου σαν υπόμνηση ενός γεγονότος του παρελθόντος ή σαν ένα απλώς σύμβολο. Είναι μια εξελισσόμενη πραγματικότητα που είναι ζωντανή και δρώσα.
***
Θα αμβλύναμε, εντούτοις, αυτή την ακολουθία των Παθών, αν σταματούσαμε, όπως οι κοινωνιολόγοι, στην ανάλυση της κοινωνίας μέσα στην οποία ζούμε. Ο Χριστός ήρθε όχι για να εξηγήσει τα πράγματα, αλλά για να αλλάξει τους ανθρώπους. Η καρδιά του σκότους δεν είναι μόνο η καρδιά μερικών κακών προσώπων κρυμμένων βαθιά στη ζούγκλα ούτε είναι μόνο η καρδιά της δυτικής κοινωνίας που παρήγαγε το φαινόμενο αυτό. Βρίσκεται στον καθένα μας σε βαθμούς που ποικίλουν.
Η Βίβλος την αποκαλεί λίθινη καρδιά: ‘‘Και αφελώ την καρδίαν την λιθίνην εκ της σαρκός υμών και δώσω υμίν καρδίαν σαρκίνην’’ (Ιεζ 36, 26), λέει ο Θεός μέσω του προφήτου Ιεζεκιήλ. Μια λίθινη καρδιά είναι μια καρδιά κλειστή μπροστά στο θέλημα του Θεού και στην οδύνη των αδελφών, η καρδιά κάποιου που συσσωρεύει απεριόριστες ποσότητες χρημάτων και παραμένει αδιάφορος στην απελπισία του ανθρώπου που δεν έχει ένα ποτήρι νερό να δώσει στα παιδιά του. Είναι ακόμα η καρδιά του ανθρώπου που αφήνεται να τον διακατέχουν βρόμικα πάθη και είναι έτοιμος να σκοτώσει για τα πάθη αυτά ή για να κάνει διπλή ζωή. Ας μη στρέφουμε το βλέμμα μας μόνο έξω προς τους άλλους, μπορούμε να πούμε πως στην πράξη αυτό περιγράφει και τις δικές μας καρδιές ως λειτουργών του Θεού και ως χριστιανών που κάνουν πράξη την πίστη τους αν εξακολουθούμε να ζούμε βασικά ‘‘για τον εαυτό μας’’ και όχι ‘‘για τον Κύριο’’.
Διαβάζουμε ότι τη στιγμή του θανάτου του Χριστού, ‘‘το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη εις δύο από άνωθεν έως κάτω, και η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν, και τα μνημεία ανεώχθησαν και πολλά σώματα των κεκοιμημένων αγίων ηγέρθη’’ (Μτ 27, 51-52).Γενικά δίνεται σ’ αυτά τα σημεία μια αποκαλυπτική ερμηνεία σαν να χρειαζόταν η συμβολική γλώσσα για να περιγραφεί το εσχατολογικό συμβάν. Αλλά αυτά τα σημεία έχουν επίσης μια παραινετική σημασία: δείχνουν τι θα πρέπει να συμβεί στην καρδιά εκείνου που διαβάζει και στοχάζεται πάνω στα Πάθη του Χριστού. Σε μιαν ακολουθία σαν τη σημερινή, ο άγιος Λέων ο Μέγας λέει στους πιστούς, ‘‘ Η γη – η γήινη φύση μας – πρέπει να τρέμει μπροστά στα όσα υποφέρει ο Λυτρωτής της. Οι πέτρες – οι καρδιές των άπιστων – πρέπει να σπάνε στα δύο. Οι νεκροί, φυλακισμένοι στους τάφους της θνητότητάς τους πρέπει να έρθουν μπροστά, ο μέγας λίθος τώρα απεκυλίσθη.’’ ( ‘‘Sermon 66’’, 3 PL 54,366).
Η σάρκινη καρδιά που υποσχέθηκε ο Θεός μέσω των προφητών είναι τώρα παρούσα στον κόσμο: είναι η καρδιά του Χριστού λογχευμένη πάνω στον σταυρό, η καρδιά που την ευλαβούμαστε ως την ‘‘Ιεράν Καρδίαν’’. Δεχόμενοι την Ευχαριστία πιστεύουμε ακλόνητα ότι η ίδια η καρδιά του έρχεται για να χτυπήσει και μέσα μας. Καθώς κοιτάμε τον σταυρό, ας πούμε από τα βάθη της καρδιάς μας, όπως ο τελώνης στον ναό, ‘‘Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ!’’ και τότε κι εμείς, όπως εκείνος, θα γυρίσουμε στο σπίτι μας ‘‘δεδικαιωμένοι’’ (Λκ 18, 13-14).
Θεματολογικές ετικέτες