Αυτή τη δεύτερη Κυριακή πριν τα Χριστούγεννα, ο λόγος του Θεού θέτει μπροστά μας τη μορφή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Το Ευαγγέλιο τονίζει δύο σημαντικά σημεία: Τον τόπο όπου εμφανίζεται ο Ιωάννης, που είναι η έρημος, και το περιεχόμενο του μηνύματός του, που είναι η μετάνοια.
Έρημος και μετάνοια. Το σημερινό Ευαγγέλιο τονίζει αυτές τις δύο λέξεις με τέτοιο τρόπο ώστε να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι και οι δύο μας αφορούν άμεσα. Ας εξετάσουμε κάθε μία από αυτές προσεκτικά.
Η έρημος. Ο ευαγγελιστής Λουκάς παρουσιάζει τη σκηνή με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Μιλάει για τις επίσημες περιστάσεις και τους μεγάλους άνδρες εκείνης της εποχής, αναφέροντας το δέκατο πέμπτο έτος της βασιλείας του αυτοκράτορα Τιβέριου, τον κυβερνήτη Πόντιο Πιλάτο, τον βασιλιά Ηρώδη και άλλους σύγχρονους πολιτικούς ηγέτες. Στη συνέχεια αναφέρεται στους θρησκευτικούς ηγέτες, τον Άννα και τον Καϊάφα, οι οποίοι υπηρετούσαν στο ναό της Ιερουσαλήμ (βλ. Λουκ. 3:1-2). Σε αυτό το σημείο, ο Λουκάς μας λέει: «Ο Λόγος του Θεού ήρθε στον Ιωάννη, τον γιο του Ζαχαρία, στην έρημο» (3:2). Αλλά πώς ήρθε αυτός ο Λόγος; Θα μπορούσαμε να περιμένουμε ότι ο Λόγος του Θεού θα απευθυνόταν σε μια από τις διακεκριμένες προσωπικότητες που μόλις αναφέρθηκαν. Αντ’ αυτού, μια λεπτή ειρωνεία αναδύεται ανάμεσα στις γραμμές του Ευαγγελίου όταν από τα ανώτερα κλιμάκια των ισχυρών, ξαφνικά μεταφερόμαστε στην έρημο, σε έναν άγνωστο, μοναχικό άνθρωπο. Ο Θεός μας εκπλήσσει. Οι τρόποι Του μας εκπλήσσουν, γιατί διαφέρουν από τις ανθρώπινες προσδοκίες μας. Δεν αντικατοπτρίζουν τη δύναμη και το μεγαλείο που συνδέουμε συνήθως με το πρόσωπό Του. Πράγματι, ο Κύριος αγαπάει περισσότερο ό,τι είναι μικρό και ταπεινό. Η σωτηρία δεν ξεκίνησε στην Ιερουσαλήμ, την Αθήνα ή τη Ρώμη, αλλά στην έρημο. Αυτή η παράδοξη προσέγγιση μας λέει κάτι όμορφο: Ότι το να είσαι ισχυρός, μορφωμένος ή διάσημος δεν αποτελεί εγγύηση για να ευχαριστήσεις τον Θεό, γιατί αυτά τα πράγματα θα μπορούσαν στην πραγματικότητα να οδηγήσουν στην υπερηφάνεια και τελικά στην απόρριψη του Θεού. Αντίθετα, πρέπει να είμαστε εσωτερικά φτωχοί, όπως φτωχή είναι η έρημος.
Ας εξετάσουμε λίγο βαθύτερα το παράδοξο της ερήμου. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής -ο Πρόδρομος- προετοιμάζει τον ερχομό του Χριστού σε αυτόν τον απρόσιτο, αφιλόξενο και επικίνδυνο τόπο. Συνήθως, όσοι επιθυμούν να κάνουν μια σημαντική ανακοίνωση πηγαίνουν σε εντυπωσιακά μέρη, όπου μπορούν να γίνουν εύκολα αντιληπτοί και να απευθυνθούν σε μεγάλα πλήθη. Ο Ιωάννης, από την άλλη πλευρά, κηρύττει στην έρημο. Ακριβώς εκεί, σε μια άγονη, άδεια ερημιά, που εκτείνεται όσο το μάτι μπορεί να δει, αποκαλύφθηκε η δόξα του Κυρίου. Όπως προφήτευαν οι Γραφές (πρβλ. Ησ 40:3-4), ο Θεός μετατρέπει την έρημο σε θάλασσα, την αποξηραμένη γη σε πηγή νερού (πρβλ. Ησ 41:18). Να ένα ακόμη ενθαρρυντικό μήνυμα: Τότε όπως και τώρα, ο Θεός στρέφει το βλέμμα Του εκεί όπου αφθονούν η θλίψη και η μοναξιά. Μπορούμε να το βιώσουμε αυτό στη δική μας ζωή. Όσο απολαμβάνουμε την επιτυχία ή σκεφτόμαστε μόνο τον εαυτό μας, ο Κύριος συχνά αδυνατεί να μας προσεγγίσει· αλλά ειδικά σε περιόδους δοκιμασίας, το κάνει. Έρχεται κοντά μας σε δύσκολες καταστάσεις· γεμίζει το εσωτερικό μας κενό που του κάνει χώρο· και επισκέπτεται τις υπαρξιακές μας ερήμους. Ο Κύριος μας επισκέπτεται εκεί.
Αγαπητοί αδελφοί και αδελφές, στη ζωή μας ως άτομα ή έθνη, θα υπάρχουν πάντα στιγμές που θα νιώθουμε ότι βρισκόμαστε στη μέση μιας ερήμου. Ωστόσο, εκεί ακριβώς είναι που ο Κύριος κάνει αισθητή την παρουσία Του. Πράγματι, συχνά Τον καλωσορίζουν όχι οι αυτοϊκανοποιημένοι, αλλά εκείνοι που αισθάνονται αβοήθητοι ή ανεπαρκείς. Και έρχεται με λόγια εγγύτητας, συμπόνιας και στοργής: «Μη φοβάσαι, γιατί εγώ είμαι μαζί σου, μη φοβάσαι, γιατί εγώ είμαι ο Θεός σου· θα σε ενισχύσω, θα σε βοηθήσω” (Ησ 41:10). Κηρύσσοντας στην έρημο, ο Ιωάννης μας διαβεβαιώνει ότι ο Κύριος έρχεται για να μας ελευθερώσει και να μας αναζωογονήσει σε καταστάσεις που φαίνονται ανυπέρβλητες, απελπιστικές, χωρίς διέξοδο· έρχεται εκεί. Δεν υπάρχει τόπος που ο Θεός δεν θα επισκεφθεί. Σήμερα χαιρόμαστε που Τον βλέπουμε να επιλέγει την έρημο, που Τον βλέπουμε να απλώνει το χέρι Του με αγάπη στη μικρότητά μας και να αναζωογονεί το άνυδρο πνεύμα μας. Λοιπόν, αγαπητοί φίλοι, μη φοβάστε τη τυχόν ανεπάρκειά σας, αφού δεν έχει να κάνει με το ότι είστε μικροί και λίγοι σε αριθμό, αλλά με το να είστε ανοιχτοί στον Θεό και στους άλλους. Και μη φοβάστε τις καταστάσεις ξηρότητας, γιατί ο Θεός δεν φοβάται ποτέ να μας επισκεφθεί εκεί!
Ας προχωρήσουμε στη δεύτερη λέξη, που είναι η μετάνοια. Ο Βαπτιστής το κήρυξε αυτό με επιμονή και δύναμη (βλ. Λουκ. 3:7). Και αυτή η λέξη μπορεί να είναι “άβολη”, γιατί όπως η έρημος δεν είναι το πρώτο μέρος στο οποίο θα σκεφτόμασταν να πάμε, έτσι και η πρόσκληση για μετάνοια δεν είναι σίγουρα η πρώτη λέξη που θα θέλαμε να ακούσουμε. Η συζήτηση για τη μετάνοια μπορεί να μας καταθλίψει· μπορεί να φαίνεται δύσκολο να συμβιβαστεί με το Ευαγγέλιο της Χαράς. Ωστόσο, αυτό συμβαίνει μόνο αν σκεφτούμε τη μετάνοια απλώς από την άποψη της δικής μας προσπάθειας για ηθική τελειότητα, σαν να ήταν κάτι που θα μπορούσαμε να επιτύχουμε μόνο με τις δικές μας δυνάμεις. Εκεί έγκειται το πρόβλημα: Νομίζουμε ότι τα πάντα εξαρτώνται από εμάς. Αυτό δεν είναι καλό, γιατί οδηγεί σε πνευματική θλίψη και απογοήτευση. Διότι θέλουμε να μετανοήσουμε, να γίνουμε καλύτεροι, να ξεπεράσουμε τα ελαττώματά μας και να αλλάξουμε, αλλά συνειδητοποιούμε ότι δεν είμαστε πλήρως ικανοί γι’ αυτό, και, παρ’ όλες τις καλές μας προθέσεις, συνεχώς σκοντάφτουμε και πέφτουμε. Έχουμε την ίδια εμπειρία με τον Άγιο Παύλο, ο οποίος σε αυτά ακριβώς τα εδάφη έγραψε: «Μπορώ να θέλω το σωστό, αλλά δεν μπορώ να το κάνω. Διότι δεν κάνω το καλό που θέλω, αλλά το κακό που δεν θέλω είναι αυτό που κάνω» (Ρωμ 7:18-19). Αν από μόνοι μας, λοιπόν, δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε το καλό που θα θέλαμε, τι σημαίνει για μας να μετανοήσουμε;
Εδώ η όμορφη ελληνική σας γλώσσα μπορεί να μας βοηθήσει υπενθυμίζοντάς μας την ετυμολογία του ρήματος “μετανοώ”, που χρησιμοποιείται στο Ευαγγέλιο. Αποτελούμενο από την πρόθεση μετα, που εδώ σημαίνει “πέρα”, και το ρήμα νοείν, “σκέφτομαι”, μας λέει ότι το να μετανοήσεις σημαίνει να “σκέφτεσαι πέρα”, να πηγαίνεις πέρα από τους συνηθισμένους τρόπους σκέψης, πέρα από τη συνηθισμένη κοσμοθεωρία των ανθρώπων. Όλους εκείνους τους τρόπους σκέψης που ανάγουν τα πάντα στον εαυτό μας, στην πίστη μας στην αυτάρκειά μας. Ή εκείνους τους εγωκεντρικούς τρόπους σκέψης που χαρακτηρίζονται από ακαμψία και παραλυτικό φόβο, από τον πειρασμό να πούμε «πάντα το κάναμε έτσι, γιατί να αλλάξουμε;», από την ιδέα ότι οι έρημοι της ζωής είναι τόποι θανάτου και όχι τόποι παρουσίας του Θεού.
Καλώντας μας σε μετάνοια, ο Ιωάννης μας προτρέπει να πάμε “πέρα” από εκεί που βρισκόμαστε επί του παρόντος· να πάμε πέρα από αυτό που μας λένε τα ένστικτά μας και οι σκέψεις μας, γιατί η πραγματικότητα είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτό. Είναι πολύ μεγαλύτερη από τα ένστικτα ή τις σκέψεις μας. Η πραγματικότητα είναι ότι ο Θεός είναι μεγαλύτερος. Το να μετανοήσουμε, λοιπόν, σημαίνει να μην ακούμε αυτά που πνίγουν την ελπίδα, αυτούς που συνεχίζουν να μας λένε ότι τίποτα δεν αλλάζει ποτέ στη ζωή, τους απαισιόδοξους όλων των εποχών. Σημαίνει να αρνούμαστε να πιστέψουμε ότι είμαστε προορισμένοι να βυθιστούμε στον βούρκο της μετριότητας. Σημαίνει να μην παραδινόμαστε στους εσωτερικούς μας φόβους, οι οποίοι βγαίνουν στην επιφάνεια ιδίως σε περιόδους δοκιμασίας για να μας αποθαρρύνουν και να μας πουν ότι δεν θα τα καταφέρουμε, ότι όλα πήγαν στραβά και ότι το να γίνουμε άγιοι δεν είναι για μας. Αυτό δεν ισχύει, διότι ο Θεός είναι πάντα παρών. Πρέπει να Τον εμπιστευόμαστε, γιατί αυτός είναι το πέρασμά μας, η δύναμή μας. Όλα αλλάζουν όταν δίνουμε την πρώτη θέση στον Κύριο. Αυτό είναι η μετάνοια! Όσον αφορά τον Χριστό, δεν χρειάζεται παρά να ανοίξουμε την πόρτα και να τον αφήσουμε να μπει μέσα και να κάνει τα θαύματά Του, όπως ακριβώς η έρημος και το κήρυγμα του Ιωάννη ήταν το μόνο που χρειάστηκε για να έρθει ο Χριστός στον κόσμο. Ο Κύριος δεν ζητάει τίποτα περισσότερο.
Ας ζητήσουμε τη χάρη να πιστέψουμε ότι με τον Θεό τα πράγματα πραγματικά αλλάζουν, ότι θα διώξει τους φόβους μας, θα θεραπεύσει τις πληγές μας, θα μετατρέψει τα άνυδρα μέρη μας σε πηγές νερού. Ας ζητήσουμε τη χάρη της ελπίδας, αφού η ελπίδα αναζωογονεί την πίστη μας και αναζωπυρώνει τη φιλανθρωπία μας. Γι’ αυτή την ελπίδα διψούν οι έρημοι του σημερινού κόσμου.
Καθώς η παρουσία μου εδώ ανάμεσά σας ανανεώνει στην ελπίδα και τη χαρά του Ιησού, και χαίρομαι που βρίσκομαι ανάμεσά σας, ας ζητήσουμε τώρα από την Παναγία τη Μητέρα μας να μας βοηθήσει να γίνουμε, όπως εκείνη, μάρτυρες της ελπίδας και σπορείς της χαράς παντού γύρω μας, γιατί η ελπίδα, αγαπητοί αδελφοί και αδελφές, δεν απογοητεύει ποτέ. Όχι μόνο τώρα, που είμαστε όλοι μαζί χαρούμενοι, αλλά κάθε μέρα, σε όποιες ερήμους και αν κατοικούμε, γιατί εκεί, με τη χάρη του Θεού, καλείται να αλλάξει η ζωή μας. Εκεί, στην πολλαπλότητα των υπαρξιακών ή περιβαλλοντικών ερήμων, εκεί καλείται να ανθίσει η ζωή. Είθε ο Κύριος να μας δώσει τη χάρη και το θάρρος να αποδεχτούμε αυτή την αλήθεια.
Αγαπητοί αδελφοί και αδελφές,
Στο τέλος αυτής της γιορτής, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου για τη θερμή υποδοχή που έτυχα ανάμεσά σας. Σας ευχαριστώ από καρδιάς! Efcharistó [Σας ευχαριστώ!].
Η ελληνική γλώσσα έδωσε σε ολόκληρη την Εκκλησία τη λέξη που συνοψίζει το δώρο του Χριστού: Eucaristia, ευχαριστία. Για εμάς τους Χριστιανούς, η ευχαριστία βρίσκεται στην καρδιά της πίστης και της ζωής μας. Είθε το Άγιο Πνεύμα να κάνει ό,τι είμαστε και ό,τι κάνουμε “Ευχαριστία”, ευχαριστία προς τον Θεό και δώρο αγάπης προς τους αδελφούς και τις αδελφές μας.
Σε αυτό το πνεύμα, ανανεώνω την ειλικρινή μου ευγνωμοσύνη προς τις πολιτικές αρχές, προς την Πρόεδρο της Δημοκρατίας που βρίσκεται εδώ μαζί μας, προς τους αδελφούς μου επισκόπους και προς όλους εκείνους που, με ποικίλους τρόπους, βοήθησαν στην προετοιμασία και την οργάνωση αυτής της επίσκεψης. Τις ευχαριστίες μου σε όλους σας! Και ευχαριστώ τη χορωδία που μας βοήθησε να προσευχηθούμε τόσο καλά.
Αύριο θα φύγω από την Ελλάδα, αλλά δεν θα σας αφήσω! Θα σας έχω μαζί μου στη μνήμη μου και στις προσευχές μου. Και σας ζητώ επίσης, σας παρακαλώ, να συνεχίσετε να προσεύχεστε για μένα. Σας ευχαριστώ!
Ομιλία του Πάπα Φραγκίσκου κατά την Θ. Λειτουργία
την Κυριακή, 5 Δεκεμβρίου 2021
στο “Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Θεματολογικές ετικέτες