Θετική γνώση και μεταφυσική

Υπάρχουν γνώσεις η επιστήμες που τις ονομάζουμε θετικές: Διεκδικούν τη θετικότητα, δηλαδή τη σιγουριά, το χαρακτήρα της αναμφισβήτητης βεβαιότητας. Κάθε άνθρωπος μπορεί να τις επαληθεύσει με την παρατήρηση, το πείραμα ή τον μαθηματικό λογισμό. Αναφέρονται στην πραγματικότητα του κόσμου που μας περιβάλλει, είναι γνώσεις ή επιστήμες της φυσικής πραγματικότη­τας.

Εξίσου θετικές εμφανίζονται και οι επιστήμες που ασχολούνται με το φαινόμενο του κοινωνικού βίου των ανθρώπων, την οργάνωση και λειτουργία του, ή με τις αξιόπιστες πληροφορίες για το παρελθόν — την Ιστορία του ανθρώπου. Και εδώ η γνώση είναι άμεσα και εμπει­ρικά επαληθεύσιμη, επομένως σίγουρη και υποχρεωτική για όλους.

Αυτή η σίγουρη, θετική και αναμφισβήτητη γνώση μοιάζει να είναι η βασικότερη επιδίωξη του πολιτισμού μας σήμερα. Κάθε πτυχή του τρόπου της ζωής μας, από την οικογενειακή αγωγή ως τη σχολική εκπαίδευση και ως το επάγγελμα και την οργάνωση των δομών και θεσμών του κοινού μας βίου, προϋποθέτουν, αλλά και στοχεύουν σε αυτό που λέμε αντικειμενικότητα: τη φα­νερή σε όλους, χειροπιαστή, στέρεα γνώση.

Σαν νοοτροπία, ατμόσφαιρα, αυτονόητη ανάγκη, η απαίτηση της αντικειμενικότητας σφραγίζει τον άνθρωπο της εποχής μας. Μεγαλώνουμε, μαθαίνοντας να εκτιμάμε ό,τι είναι λογικό, αναμφισβήτητα ορθό. Εξοπλιζόμαστε με την αντικειμενική ορθότητα, γιατί αυτή μόνο επιβάλ­λεται και οδηγεί στην κοινή αναγνώριση και στην επί­τευξη συγκεκριμένων στόχων.

Κι όμως, ταυτόχρονα, μέσα στην ορθολογικά οργα­νωμένη ζωή μας παραμονεύουν μερικά ερωτήματα που είναι αδύνατο να υποταχθούν στην απαίτηση για θετική γνώση. Μια πρώτη ομάδα τέτοιων ερωτημάτων συν­δέεται με τις εμπειρίες που έχουμε από το χώρο της Τέχνης: Τι είναι αυτό που διαφοροποιεί έναν πίνακα του Rembrand από έναν πίνακα του Van Gogh, τη μουσική του Bach από την μουσική του Mozart; Πώς γίνεται να μένει ανυπότακτη σε κάθε θετικό προκαθορισμό και σε κάθε αντικειμενική ταξινόμηση η καλλιτεχνική δημιουρ­γία του ανθρώπου; Και πώς το μάρμαρο, το χρώμα ή οι λέξεις «φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου», καθώς λέει ο ποιητής — σώζουν τη μοναδικότητα και ανομοιότητα του κάθε καλλιτέχνη αποτυπωμένη στο έργο του;

Τέτοια ερωτήματα, αναπάντητα από τη «θετική γνώση», γεννάει και η ίδια η παρατήρηση της φύσης, όταν ξεπεράσουμε την απλή πιστοποίηση των αντικειμέ­νων και αναρωτηθούμε για την αρχική τους αιτία και τον τελικό τους σκοπό: Πώς έγιναν όλα όσα υπάρχουν γύρω μας και που κατατείνουν; Έγιναν από κάποιον, έγιναν στην τύχη, υπάρχουν πάντα και θα υπάρχουν με τον ίδιο άλογο και ανεξήγητο τρόπο; Όποια απάντηση κι αν δεχθούμε, είναι εξίσου αυθαίρετη και αν απόδεικτη — πάν­τοτε με τα κριτήρια της θετικής γνώσης. Και πώς ερμη­νεύεται το κάλλος του κόσμου, η αρμονία, η τάξη, η οργανική λειτουργικότητα που υπηρετεί κάθε ελάχιστη λεπτομέρεια του φυσικού κόσμου;

Πέρα κι από όλα αυτά, σε κάποια στιγμή της ζωής μας, κάποια «στροφή του δρόμου μας», συναντιώμαστε αναπόφευκτα με την αρρώστια, τη φθορά, το θάνατο. Και τότε προβάλλουν τα πιο αμείλικτα ερωτήματα: Ποια είναι η λογική αυτού του εφήμερου κύκλου της βιολογικής μας ύπαρξης; Τελειώνουν λοιπόν όλα σε δυο μέτρα γης; Και τι είναι αυτό που σβήνει τον θάνατο και αφήνει το κορμί σαν ουδέτερο αντικείμενο να λιώσει στο χώμα; Τι είναι το βλέμμα του ανθρώπου, ο λόγος, το γέλιο του, οι χειρονομίες, η «έκφρασή» του; Αυτό που σβύνει με το θάνατο είναι ό,τι τον κάνει μοναδικό, ανόμοιο και ανεπανάληπτο — ο τρόπος που αγαπάει, που χαίρεται, που πονάει, ο ξεχωριστός τρόπος με τον όποιο κάθε άνθρωπος πραγματοποιεί τη ζωή. Όλα αυτά και όσα άλλα προσπαθεί να τα σπουδάσει σήμερα με επι­στημοσύνη η «ψυχολογία του βάθους», όπως τη λέμε, η συνείδηση και το υποσυνείδητο και το ασυνείδητο και τελικά το «εγώ», η ταυτότητα του ανθρώπου, είναι λειτουργίες βιολογικές, όπως η πέψη και η αναπνοή και η κυκλοφορία του αίματος; Ή μήπως ο άνθρωπος είναι, υπάρχει με τρόπο που δεν εξαντλείται στις βιολογικές λειτουργίες του και αυτός ο τρόπος κάνει αληθινά υπαρ­κτό τον άνθρωπο χωρίς να θίγεται από το χρόνο και το θάνατο;

Σε κάποια στιγμή της ζωής του, καμπή η «στροφή του δρόμου» του, υποψιάζεται ο άνθρωπος πως η θετική γνώση απαντάει μόνο σε ελάχιστα από τα ερωτήματα του. Κι ότι υπάρχει ένας χώρος μετά-τη-φυσική, ο μετα­φυσικός χώρος (ο χώρος της τέχνης, του έρωτα, του μυστηρίου της ύπαρξης) που για να τον γνωρίσει κανείς πρέπει να τον προσεγγίσει με «μέτρα και σταθμά» πολύ διαφορετικά από αυτά που εξασφαλίζουν την απλή πι­στοποίηση των αισθητών δεδομένων της φύσης.

Αιώνες ολόκληρους πάλεψε και παλεύει ο άνθρωπος με τα μετα-φυσικά ερωτήματα. Η φιλοσοφία, η τέχνη, οι θρησκείες, είναι μορφές αυτής της αδιάκοπης και αέναης πάλης, που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από κάθε άλλο υπαρκτό και δημιουργεί τον πολιτισμό του. Σήμε­ρα ζούμε σε έναν πολιτισμό που προσπαθεί να θεμελιω­θεί στην «απώθηση», τη λησμονιά των μεταφυσικών ερωτημάτων, αλλά και αυτή η στάση πάλι μεταφυσική είναι και θεμελιώνει κι αυτή (ή ξεθεμελιώνει) έναν πολι­τισμό.

Εξ άλλου, όσο κι αν προσπαθεί να αποφύγει ο άνθρωπος τα αμείλικτα ερωτήματα της μεταφυσικής, όσο κι αν επιχειρεί να τα ξεχάσει μέσα στον πυρετό της-επαγγελματικής δραστηριότητας, της πολιτικής στράτευ­σης ή στην ακόρεστη αναζήτηση της ηδονής, όσο κι αν τα περιφρονεί και τα χλευάζει στο όνομα μιας μυθοποιημέ­νης «επιστήμης» που «σε όλα άπαντα» ή «κάποτε θα απαντήσει», τα ερωτήματα καιροφυλαχτούν σε κάποια στιγμή του δρόμου. Η ξαφνική «βλάβη», που λέει ο Dürrenmatt: αυτοκινητιστικό δυστύχημα, ένας καρκίνος, κάποιο καρδιακό «επεισόδιο». Και η πανοπλία της αυ­τάρκειας καταρρέει, η γυμνότητα του ανθρώπου αποδείχνεται σπαραχτική. Το χάος των αναπάντητων ερωτημάτων ανοίγεται αδόκητα μπροστά μας και δεν είναι απορίες του μυαλού αυτά τα ερωτήματα, αλλά φοβερά κενά στην ύπαρξη μας.

Σε αυτές τις απροσδόκητες στιγμές της «μεταφυσι­κής αφύπνισης», θα έλεγε κανείς πως όλα μας τα ερω­τήματα συνοψίζονται αυτόματα σε μια σημαδιακή λέξη, αυτονόητα γνωστή και απροσμέτρητα άγνωστη: ο Θεός. Ποιος μας πρωτομίλησε γι’ αυτόν, τι είναι και πού είναι; Πλάσμα της φαντασίας των ανθρώπων, αναγκαιότητα που την υπαγορεύει το μυαλό μας ή πραγματική ύπαρξη, κρυμμένη όμως, όπως ο ποιητής μέσα στις λέξεις και ο ζωγράφος μέσα στη ζωγραφιά του; Υπάρχει τελικά ή δεν υπάρχει; Είναι αυτός η αιτία και ο σκοπός της ύπαρξης και του κόσμου; Έχει ο άνθρωπος μέσα του κάτι από αυτόν, κάτι που ξεπερνάει το χώρο το χρόνο, τη φθορά και το θάνατο;