Ο Θεός του Ασυνειδήτου

 Κι όμως δεν είναι απόλυτα ακριβές να πούμε πως το ανθρώ­πινο σεξ είναι κάτι περισσότερο από απλό σεξ.

Όπως έδειξε ο ηθολόγος Irenaeus Eibl-Eibesfeldt, σε μερικά σπονδυλωτά η σεξουαλική συμπεριφορά εξυπηρετεί τη συνοχή της ομάδας -και αυτή είναι ειδικά η περίπτωση των βιολογικών προγόνων του ανθρώπου- εκείνων των πρωτευόντων θηλαστικών που ζουν σε ομάδες· έτσι σε μερικούς πιθήκους η σεξουαλική πράξη εξυπηρετεί κάποτε αποκλειστικά κοινωνικό σκοπό· στους ανθρώπους, δηλώνει ο Eibl-Eibesfeldt, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η σεξουαλική πράξη εξυπηρετεί όχι μόνο τη διαιώνιση του είδους αλλά και τη μονογαμική σχέση μεταξύ των συζύγων.

Εξυπακούεται πως το σεξουαλικό ένστιχτο δεν μπορεί καθεαυτό να είναι ιδιαίτερα ανθρώπινο. Στο κάτω-κάτω, δεν είναι μόνο ιδιότητα των ανθρώπινων όντων αλλά είναι κάτι που το έχουν όλα τα ζώα. Ας πούμε λοιπόν πιο προσεκτικά πως στον άνθρωπο το σεξουαλικό ένστιχτο εξανθρωπίζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ανάλογα με την περίπτωση· σ’ αυτόν το σεξουαλικό ένστιχτο πλησιάζει και προσεγγίζει τις δυνατότητες του ανθρώπινου σεξ μόνο βαθμιαία -και, όπως είδαμε, οι δυνατότητες του ανθρώπινου σεξ φτάνουν στο σημείο να γίνει ενσάρκωση της αγάπης.

Αυτή η σεξουαλική ωρίμανση χαρακτηρίζεται από τρία εξελικτικά στάδια. Τα πρώτα δυο μπορούν να κατανοηθούν με βάση τη διάκριση του Φρόϋντ ανάμεσα στο στόχο του ένστιχτου και του αντικειμένου του ενστίχτου. Στο επίπεδο, των ανώριμων, μόνο ένας στόχος επιζητείται, και ο στόχος είναι η μείωση της εντάσεως ανεξάρτητα από τον τρόπο που αυτή επιτυγχάνεται. Ο αυνανισμός είναι αρκετός. Σύμφωνα με το Φρόϋντ φτάνουμε το ώριμο στάδιο μόλις το σεξουαλικό  ένστιχτο στρέφεται στη φυσιολογική σεξουαλική πράξη που προϋποθέτει κάποιο αντικείμενο. Όπως το βλέπω ωστόσο, το αντικείμενο δεν είναι αρκετό για να εξασφαλίσει ώριμη σεξουαλική ζωή.Γιατί όσο ένα άτομο χρησιμοποιεί ένα σύντροφο απλώς για να του μειώσει την ένταση, πραγματικά «αυνανίζεται πάνω στο σύντροφο», όπως συχνά λεν οι άρρω­στοί μας. Για το άτομο που είναι πραγματικά ώριμο, ο σύντροφος με κανένα τρόπο δεν είναι μέσο για ένα σκοπό. Η συντροφι­κότητα του ώριμου ατόμου κινείται σε ανθρώπινο επίπεδο, και το ανθρώπινο επίπεδο αποκλείει εκ των προτέρων την απλή χρήση των άλλων. Στο ανθρώπινο επίπεδο δεν χρησι­μοποιώ άλλο ανθρώπινο ον αλλά το συναντώ, που σημαίνει πως αναγνωρίζω πλήρως την ανθρώπινη ιδιότητα του· και αν προχωρήσω ακόμα ένα βήμα και αναγνωρίσω πλήρως, πέρα από την ανθρώπινη ιδιότητα του ως ανθρώπινου όντος, τη μοναδικότητά του ως προσώπου, είναι ακόμα περισσότερο από μια συνάντηση -αυτό που συμβαίνει τότε είναι αγάπη[1].

Η σύλληψη της μοναδικότητας του συντρόφου έχει ως λογικό αποτέλεσμα τη μονογαμική σχέση. Δεν θα υπάρχουν πια ανταλλάξιμοι σύντροφοι. Αντίθετα, αν κάποιος δεν είναι ικανός να αγαπά, καταλήγει σε ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις. Όπως ο αυνανισμός σημαίνει να ικανοποιείσαι με στόχο τη μείωση της έντασης, έτσι και οι ελεύθερες σεξουαλικές σχέ­σεις σημαίνουν να ικανοποιείσαι χρησιμοποιώντας το σύντρο­φο ως αντικείμενο. Σε καμμιά περίπτωση δεν πραγματώ­νονται οι ανθρώπινες δυνατότητες του σεξ.

Όσο παραμένει κάνεις στο επίπεδο του απλού στόχου, το σεξουαλικό του ένστιχτο μπορεί να ικανοποιείται με την πορνογραφία· και όσο παραμένει στο επίπεδο του απλού αντικειμένου το σεξουαλικό του ένστιχτο μπορεί να ικανο­ποιείται με τις πρόστυχες. Έτσι, οι ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις και η πορνογραφία είναι σημάδια καθήλωσης ή παλιν­δρόμησης σε ανώριμα επίπεδα ανάπτυξης. Γι’ αυτό δεν είναι συνετό να εκθειάζει κανείς δημόσια την επίδοση σε τέτοιους τρόπους παλινδρομικής συμπεριφοράς συγχέοντας τη με την προοδευτική νοοτροπία. Όσον αφορά την πορνογραφία, απεχθάνομαι την επίκληση της «ελευθερίας από τη λογοκρισία» όταν αυτό που εννοούν στην πραγματικότητα είναι απλώς η ελευθερία να κερδίσουν χρήματα. Σε σύγκριση με την υποκρισία των επιχειρηματιών που εργάζονται στον τομέα της λεγόμενης «σεξουαλικής αγωγής», επαινώ την τιμιότητα των κώλγκερλς που ομολογούν χωρίς περιστροφές ότι σκοπός τους είναι να κάνουν χρήματα με το σεξ. Όσον αφορά τις ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις, δεν είναι μόνο ένας τύπος παλινδρομικής συμπεριφοράς άλλα έρχεται και σε αντίθεση προς την ανθρωπιά του ανθρώπου. Ωστόσο οι ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις διαδίδονται μαζί με τις εξώγαμες σχέσεις και οι τελευταίες θεωρούνται ως η απάντηση στα κακά της εποχής μας. Νομίζω όμως πως αυτό που χρειάζεται στην εποχή αυτή της πληθυσμιακής εκρήξεως είναι η υπαρξιακή μόνωση παρά οι εξώγαμες σεξουαλικές σχέσεις[2].

Μια και μιλούμε για πληθυσμιακή έκρηξη, θα ήθελα να αναφερθώ στο αντισυλληπτικό χάπι. Δεν περιορίζει μόνο την πληθυσμιακή έκρηξη αλλά, όπως το βλέπω, προσφέρει ακόμα μεγαλύτερη υπηρεσία. Αν είναι αλήθεια πως είναι η αγάπη που κάνει το σεξ ανθρώπινο, το χάπι δημιουργεί τις δυνατό­τητες μιας ανθρώπινης σεξουαλικής ζωής, μιας ζωής στην οποία το σεξ, ελευθερωμένο από την αυτόματη σύνδεση του με την τεκνοποίηση, μπορεί να πραγματώσει τις πιο ψηλές του δυνατότητες ως μια από τις πιο άμεσες και γεμάτες νόημα εκφράσεις της αγάπης. Το σεξ είναι ανθρώπινο αν χρησιμοποιείται ως μέσο αγάπης· όταν το μετατρέπουμε σε απλό μέσο για ένα σκοπό, ερχόμαστε σε αντίθεση προς την ανθρώπινη ιδιότητα του σεξ, ανεξάρτητα αν ο σκοπός υπαγορεύεται από τηναρχή της ευχαρίστησης ή το ένστιχτο της τεκνοποίησης. Όσον αφορά το τελευταίο, χάρη στο χάπι, το σεξ χειραφετήθηκε και έτσι κατέστη ικανό να φτάσει στη δυνητική του θέση ως ανθρώπινο φαινόμενο.

Στις μέρες μας η θέληση για νόημα στη ζωή ματαιώνεται συχνά. Στη λογοθεραπεία μιλούμε για υπαρξιακή ματαίωση. Εμείς οι ψυχίατροι αντιμετωπίζουμε περισσότερο από κάθε άλλη φορά ασθενείς που παραπονούνται για ένα αίσθημα ματαιότητας που προς το παρόν διαδραματίζει τουλάχιστο τόσο σπουδαίο ρόλο όσο και το αίσθημα κατωτερότητας στην εποχή του Alfred Adler. Επιτρέψτε μου να αναφέρω ένα απόσπασμα από ένα γράμμα που πήρα πρόσφατα από ένα νεαρό Αμερικανό φοιτητή:

«Είμαι 22 χρονών, έχω πτυχίο, αυτοκίνητο, ασφάλεια, και έχω στη διάθεση μου περισσότερο σεξ και δύναμη από όση χρειάζομαι. Τώρα το μόνο που μου μένει είναι να εξηγήσω στον εαυτό μου τι νόημα έχουν όλα αυτά».

Ωστόσο, αυτοί οι άνθρωποι δεν παραπονούνται μόνο για το αίσθημα ελλείψεως νοήματος αλλά ακόμα και για το αίσθημα κενού, και γι’ αυτό περιέγραψα την κατάσταση αυτή ως «υπαρ­ξιακό κενό».

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το υπαρξιακό κενό αυξάνεται και απλώνεται. Σύμφωνα με μια έκθεση που μου έδειξαν πρόσφατα, το ποσοστό αυτών που πάσχουν από το υπαρξιακό κενό, ανάμεσα σε ένα πληθυσμό 500 Βιεννέζων νεαρών, αυξήθηκε τα δυο τελευταία χρόνια από 30 σε 80 τοις εκατό. Ακόμα και στην Αφρική το υπαρξιακό κενό απλώνεται ιδιαίτερα μεταξύ των σπουδαστών[3]. Τόσο οι Φροϋδικοί όσο και οι Μαρξιστές είναι πλήρως ενήμεροι αυτού του φαινομένου. Σε μια διεθνή συνάντηση ψυχαναλυτών αναφέρθηκε πως διαρκώς και περισσότεροι άρρωστοι υποφέρουν από έλλειψη περιεχομένου στη ζωή τους, παρά από κλινικά συμπτώματα, και πως αυτή η κατάσταση πραγμάτων μπορεί θαυμάσια να εξηγεί τις λεγόμενες ατέρμονες αναλύσεις γιατί, όπως ισχυ­ρίστηκαν οι φροϋδικοί, σε τέτοιες περιπτώσεις η ψυχαναλυ­τική θεραπεία καταλήγει να είναι το μόνο περιεχόμενο ζωής που παραμένει στη διάθεση του άρρωστου. Όσο για τους Μαρξιστές, μόλις πρόσφατα η κοσμήτορας του τμήματος ψυχοθεραπείας του Πανεπιστημίου Karl Marx στη Λειψία παραδέχτηκε τη συχνή παρουσία υπαρξιακού κενού, όπως τεκμηριώνεται με τις δικές της έρευνες.