Ερώτηση: Τι είναι η διαμάχη για το filioque; Είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο εμείς οι Καθολικοί δεν είμαστε σε ένωση με την Ορθόδοξη Εκκλησία;
Απάντηση: Το filioque είναι ο λόγος για τον οποίο δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι το filioque είναι η αιτία για την απομάκρυνση από την Εκκλησία!
Σας ευχαριστώ για αυτή τη στοχαστική ερώτηση. Φαίνεται ότι λαμβάνουμε όλο και περισσότερες ερωτήσεις σχετικά με την οικουμενική θεολογία και χαίρομαι πολύ γι’ αυτό. Το κάλεσμα για χριστιανική ενότητα είναι μια επιταγή του Κυρίου, όπως διαβάζουμε στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη “Ut unum sint”, “για να γίνουν ένα”.
Η διαμάχη του Filioque είναι μια σημαντική θεολογική διαφωνία που συνέβαλε στη διάσπαση μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής (Δυτικής) και της Ανατολικής Ορθόδοξης (Ανατολικής) Εκκλησίας. Επικεντρώνεται στη φράση “και εκ του Υιού” (Filioque στα λατινικά), την οποία η Δυτική Εκκλησία πρόσθεσε στο Σύμβολο της Πίστεως της Νικαίας για να πει ότι το Άγιο Πνεύμα προέρχεται τόσο από τον Πατέρα όσο και από τον Υιό.
Το αρχικό Σύμβολο της Πίστεως, που καθιερώθηκε τον τέταρτο αιώνα, ανέφερε ότι το Άγιο Πνεύμα “εκπορεύεται από τον Πατέρα”. Η προσθήκη του Filioque από τη Δυτική Εκκλησία τόνισε την ενότητα και την ισότητα του Πατέρα και του Υιού, εν μέρει για να αντιμετωπίσει τις πεποιθήσεις που υποτάσσουν τον Υιό στον Πατέρα. Αντίθετα, η Ανατολική Εκκλησία διατήρησε την αρχική διατύπωση, πιστεύοντας ότι έτσι διατηρήθηκε ο μοναδικός ρόλος του Πατέρα ως πηγή μέσα στην Τριάδα. Είδαν την προσθήκη ως διατάραξη της ισορροπίας της Αγίας Τριάδας.
Αυτή η διαφορά έγινε βασικό σημείο διαμάχης, οδηγώντας σε περαιτέρω παρεξηγήσεις που τροφοδοτήθηκαν από τις πολιτισμικές, γλωσσικές και πολιτικές διαφορές μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Συνέβαλε σημαντικά στο Μεγάλο Σχίσμα του 1054, κατά το οποίο οι δύο εκκλησίες χωρίστηκαν επίσημα όταν απεσταλμένοι του Πάπα Λέοντα Θ’ και του Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Κερουλάριου αφόρισαν η μία πλευρά την άλλη. Αυτός ο αμοιβαίος αφορισμός σηματοδότησε την επίσημη έναρξη του Μεγάλου Σχίσματος, χωρίζοντας επίσημα τη Ρωμαιοκαθολική και την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Έκτοτε, έχουν γίνει προσπάθειες να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα, με πρόσφατες προσπάθειες που αναγνωρίζουν ότι το ζήτημα του Filioque μπορεί να αφορά περισσότερο διαφορές στην έμφαση και τη γλώσσα παρά βαθιά θεολογική σύγκρουση. Η Καθολική Εκκλησία αναγνωρίζει πλέον το αρχικό δόγμα χωρίς Filioque ως νόμιμο και είναι ανοικτή σε διάλογο με την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία για το θέμα αυτό.
Υπάρχουν τόσα πολλά περισσότερα σχετικά με το γιατί οι δύο Εκκλησίες δεν είναι ενωμένες. Εδώ είναι μερικοί από τους άλλους λόγους.
Α. Η Δυτική Εκκλησία θεωρούσε ότι ο Πάπας, ως Επίσκοπος της Ρώμης, είχε εξουσία πάνω σε όλους τους Χριστιανούς. Η Ανατολική Εκκλησία πίστευε σε μια πιο ισότιμη σχέση μεταξύ των επισκόπων των μεγάλων χριστιανικών κέντρων (Ρώμη, Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια και Ιερουσαλήμ), χωρίς κανένας επίσκοπος να έχει εξουσία πάνω στους άλλους. Η Ανατολική Εκκλησία σεβόταν τον Πάπα ως τον “πρώτο μεταξύ ίσων”, αλλά απέρριπτε την ιδέα της υπέρτατης εξουσίας του.
Β. Η Δυτική Εκκλησία χρησιμοποιούσε τα λατινικά, ενώ η Ανατολική Εκκλησία τα ελληνικά. Αυτό το γλωσσικό χάσμα, σε συνδυασμό με το διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο, οδήγησε σε παρεξηγήσεις και δυσπιστία. Η λατινόφωνη Δύση και η ελληνόφωνη Ανατολή ανέπτυξαν σταδιακά διαφορετικές λειτουργικές πρακτικές, θεολογική γλώσσα και πνευματικές εμφάσεις.
Γ. Οι πολιτικές διαιρέσεις έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο. Καθώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διασπάστηκε στη Δυτική (Ρωμαϊκή) Αυτοκρατορία και στην Ανατολική (Βυζαντινή) Αυτοκρατορία, έτσι και η Εκκλησία άρχισε να αποκλίνει. Οι δύο περιοχές είχαν διαφορετικούς ηγεμόνες και η αφοσίωση στους τοπικούς πολιτικούς ηγέτες επηρέαζε μερικές φορές τις θρησκευτικές συμμαχίες. Η άνοδος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή και η μεταβαλλόμενη δυναμική ισχύος των δυτικοευρωπαϊκών βασιλείων τροφοδότησαν περαιτέρω τη διαίρεση.
Δ. Οι διαφορές στις θρησκευτικές πρακτικές συνέβαλαν επίσης στη διάσπαση. Για παράδειγμα, η χρήση ψωμιού φτιαγμένου με ζύμη έναντι αζύμου ψωμιού στη Θεία Ευχαριστία έγινε διαφορά μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Υπάρχει διάλογος μεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας διεθνώς, σε διαχριστιανικό επίπεδο μέσω της Διάσκεψης Καθολικών Επισκόπων, σε επίπεδο επισκοπής και ίσως ακόμη και σε επίπεδο ενορίας.
Τις παραπάνω γαλήνιες, αληθινές, ειλικρινείς, και χωρίς φανατισμούς αποτιμήσεις της τραγωδίας του χωρισμού των χριστιανών τις κάνει ο πατήρ John P. Cush, STD, ιερέας της Επισκοπής του Μπρούκλιν, είναι ο αρχισυντάκτης του Homiletic and Pastoral Review. Ο π. Cush υπηρετεί ως καθηγητής Δογματικής και Θεμελιώδους Θεολογίας πλήρους απασχόλησης, Διευθυντής Εισαγωγών και Προσλήψεων Σεμιναρίων και Σύμβουλος Εκπαίδευσης στο Σεμινάριο και Κολέγιο του Αγίου Ιωσήφ στη Νέα Υόρκη. Πριν από αυτό, υπηρέτησε σε ενοριακό έργο και σε διδασκαλία πλήρους απασχόλησης σε γυμνάσιο στην Επισκοπή του Μπρούκλιν και είχε διατελέσει Ακαδημαϊκός Κοσμήτορας/Αντιπρύτανης και Σύμβουλος Εκπαίδευσης στο Ποντιφικό Κολλέγιο της Βόρειας Αμερικής στη Ρώμη, Ιταλία.
Θεματολογικές ετικέτες