Gilbert Keith Chesterton, Ο Αιώνιος Άνθρωπος, Εκδόσεις Ιωνάς
The everlasting man
Πρώτη έκδοση στο Λονδίνο το 1925
Μετάφραση: Γιάννης Ιωαννίδης
Δρ. Ελένη Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη
Υπεύθυνη Σπουδών και Έρευνας Ε.Κ.Δ.Δ.Α.
Διδάσκουσα στο ΔΙ.ΠΑ.Ε.
Το βιβλίο «Ο Αιώνιος άνθρωπος» έφθασε στα χέρια μου στην παρουσίαση ενός άλλου βιβλίου, μικρού, αλλά πολύ προσεγμένου τόμου για την Παναγία που φιλοξενεί εννέα κείμενα γυναικών (θεολόγων και μη) και εκδόθηκε με την επιμέλεια του π. Δημητρίου Μαρουλή από το Ι.Ν. του Αγίου Φιλίππου στην Αθήνα. Εκεί για πρώτη φορά συνάντησα τον π. Θεοδόσιο, ο οποίος μου πρότεινε να διαβάσω και να σχολιάσω τον «Αιώνιο Άνθρωπο» στη σημερινή εκδήλωση. Όταν στο τρένο της επιστροφής για Θεσσαλονίκη άρχισα να διαβάζω το βιβλίο, πρόσεξα τόσο την εξαιρετική επιμέλεια της έκδοσης όσο και πολύ ωραία μετάφραση ενός άκρως απαιτητικού κειμένου. Συνειδητοποίησα, σύντομα, ότι αποτελεί ένα από τα γοητευτικότερα κείμενα που έχω διαβάσει, με εξαιρετική ροή σκέψης, επιχειρημάτων και λόγου και ένα μεγάλο δώρο για εμένα που το τελευταίο χρονικό διάστημα πάλευα με τις αμφιβολίες μου και τα βαθιά, υπαρξιακά, ανθρώπινα ερωτήματα και διλήμματα μου.
Επιπλέον, γνώρισα συνολικά το έργο των εκδόσεων Ιωνάς, εκδόσεις που φιλοξενούν σημαντικά έργα τόσο του μακαριστού Μητροπολίτη Πρεβέζης Μελετίου Καλαμαρά όσο και άλλων αξιόλογων συγγραφέων. Ο μακαριστός, δε, έλεγε ότι κάθε βιβλίο αποτελεί μια χειροβομβίδα! Μένει ήσυχη στο ράφι κάποιας βιβλιοθήκης μέχρις ότου κάποιος την πάρει στα χέρια του και τραβήξει την περόνη. Τότε ο άνθρωπος ή θα αυτοκαταστραφεί, αν το βιβλίο είναι σκουπίδι ή θα ελευθερωθεί από «εχθρούς» που του φράζουν την σκέψη και την κρίση! Νομίζω ότι το βιβλίο μας ανήκει στη δεύτερη κατηγορία και στη συνέχεια της ανάλυσης μου θα καταλάβετε γιατί.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, ο Γκίλμπερτ Τσέστερτον, ήταν ένας ιδιαίτερα ευφυής άνθρωπος, με ευρυμάθεια και χιούμορ που αντιδρούσε στις κοινωνικές συνθήκες της εποχής του είτε ως ιστορικός, είτε ως ποιητής, είτε ως συγγραφέας διηγημάτων έχοντας γράψει πάνω από 80 βιβλία, 200 διηγήματα και 4.000 δοκίμια. Η συμβολή του στην εποχή του, τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, και όχι μόνο, ήταν ιδιαιτέρως επιδραστική. Η βιογραφία του δε για τον Θωμά τον Ακινάτη ομολογείται από τον καθηγητή Ετιέν Ζιλσόν, τον μέγιστο μελετητή του Ακινάτη, ως η καλύτερη.
Ο Τσέστερτον, πιστός Ρωμαιοκαθολικός, συνήθιζε να διαλέγεται με τις προκλήσεις της εποχής του, όπως και με τους διανοούμενους. Ένας από αυτούς ήταν ο George Wells (Γουέλς), δηλωμένος αγνωστικιστής και άθεος, το έργο του οποίου, Το περίγραμμα της ιστορίας (The outline of History), είχε τεράστια απήχηση, μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη διδασκαλία της Ιστορίας στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα του δυτικού κόσμου. Ένας από τους κεντρικούς άξονες του βιβλίου του είναι ότι ο άνθρωπος δεν αποτελεί τίποτε περισσότερο από ένα εξελιγμένο ζώο, προϊόν μιας σειράς τυχαίων εξελικτικών διαδικασιών. Στο θέμα του Χριστιανισμού, ο Γουέλς έβλεπε τον Ιησού Χριστό ως έναν ιδεαλιστή, κοινωνικό μεταρρυθμιστή, και υποστήριζε ότι η εκκλησία, σχεδόν εξ αρχής πρόδωσε το μήνυμα του.
Ο Τσέστερτον, απαντώντας ουσιαστικά στον Γουέλς μέσα από τον «Αιώνιο Άνθρωπο», διαλέγεται τόσο με την σκέψη της εποχής του όσο και με την παραδεδομένη γνώση και φιλοσοφία των διαχρονικών ερωτημάτων που αφορούν τον άνθρωπο και τον προορισμό του. Ο Τσέστερτον υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος αποτελεί ένα θαύμα και ο Χριστός, αν θελήσουμε να δούμε με συνέπεια το πρόσωπο του, και δεν τον ορίσουμε μόνο ως ένα εξαιρετικό κοινωνικό μεταρρυθμιστή, δεν ήταν ένας απλός άνθρωπος, δεν ήταν απλώς άνθρωπος.
Θα μπορούσα να αναδείξω δεκάδες σημεία του βιβλίου για τα οποία θεωρώ ενδιαφέρουσα την ανάγνωση και την μελέτη του, τόσο από θεολόγους όσο και από ανθρώπους της πίστης. Θα μείνω, όμως σε τρία γιατί όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει και ο Αντρέι Ταρκόφσκι: Ένα βιβλίο διαβασμένο από χίλιους διαφορετικούς ανθρώπους είναι χίλια διαφορετικά βιβλία.
Ι. Το σπήλαιο ως μέσο σύνδεσης του πρώτου ανθρώπου και του Χριστού.
Βρήκα ευρηματικό τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το σπήλαιο στο βιβλίο. Για τον συγγραφέα, που χωρίζει το βιβλίο του σε δύο μέρη (στο πρώτο μιλά για το πλάσμα που λέγεται άνθρωπος και την κατανόηση του από την μυθολογία, την φιλοσοφία, τη θρησκεία, την επιστήμη και το δεύτερο που μιλά για τον άνθρωπο που λέγεται Χριστός), η ανθρώπινη ιστορία και το πρώτο μισό της ξεκινά από ένα/το σπήλαιο, το οποίο η εκλαϊκευμένη επιστήμη συνδέει με τον άνθρωπο των σπηλαίων και στο οποίο αποκαλύφθηκαν αρχαϊκές ζωγραφιές ζώων. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος των σπηλαίων αποτελεί ένα θαύμα και όχι ένα προϊόν εξελικτικής διαδικασίας. Επίσης, θεωρεί ότι στην καρδιά όλων των γεγονότων βρίσκεται ένα κομβικής φύσεως ερώτημα το οποίο συνδέεται με την ουσία των πραγμάτων που καμία σχέση δεν έχει με το πόσο αργά ή γρήγορα κινούνται και αλλάζουν τα πράγματα και τα γεγονότα στην ιστορία αλλά με το γιατί έγιναν όσα έγιναν, δηλαδή τι σκοπό επιτελούν. Αυτό είναι στη βάση του ένα ερώτημα θρησκευτικής, φιλοσοφικής ή μεταφυσικής φύσεως. Κι αυτό γιατί ακόμη και αν μπορούμε να δούμε και να εξηγήσουμε πολλές διαστάσεις της λειτουργίας και εξέλιξης της φύσης, ο άνθρωπος δεν είναι απλώς μια εξέλιξη αλλά μια επανάσταση. Μοιάζει δηλαδή να συμφωνεί με τον σύγχρονο μας Γιώργο Γραμματικάκη που δηλώνει δυσπιστία απέναντι στον ισχυρισμό ότι, αν βρεθεί η ‘Ενιαία Θεωρία’, όλο το σύμπαν θα είναι ένα ‘ανοιχτό βιβλίο’. “Πιστεύω”, λέει ο Γραμματικάκης, “ότι πολλά μυστικά θα μας διαφεύγουν πάντα. Κυρίως εκείνα που αφορούν το νόημα της υπάρξεώς μας αλλά και της υπάρξεως του Σύμπαντος” (Συνέντευξή του με τίτλο “Ο πανεπιστήμων”, ΒΗΜagazino (ένθετο της εφημερίδας Το Βήμα), τ. 429, Κυριακή 4-1-2009, σσ. 23-24.)
Για τον συγγραφέα μας το δεύτερο μισό της ανθρώπινης ιστορίας, και εδώ θα πρέπει να μην ξεχνάμε ότι από τον πρόλογο του ήδη έχει δηλώσει ότι μιλά ως Ρωμαιοκαθολικός, ξεκινάει και αυτό από ένα σπήλαιο. Το σπήλαιο της γεννήσεως του Θεανθρώπου. Μάλιστα ούτε εδώ έλειπαν τα ζώα, αφού ήταν μια σπηλιά που χρησιμοποιούσαν για στάβλο κάποιοι βοσκοί στα υψίπεδα της Βηθλεέμ. Ο Θεός γίνεται και αυτός άνθρωπος του Σπηλαίου και ζωγραφίζει και αυτός παράξενες χρωματιστές μορφές πλασμάτων πάνω στα τοιχώματα του κόσμου- μόνο που οι δικές του ζωγραφιές έχουν ζωή.
ΙΙ. Ο τρόπος που ερμηνεύει και σκιαγραφεί το πρόσωπο του Χριστού.
Για τον θεολόγο που ασχολείται με την ερμηνεία της Καινής Διαθήκης ο τρόπος που προσεγγίζει κι ερμηνεύει ο συγγραφέας τα κείμενα για να παρουσιάσει το πρόσωπο του Χριστού είναι ιδιαίτερα γοητευτικός. Με την εις άτοπον απαγωγή και την αξιοποίηση όλων των στοιχείων που προσφέρουν τα βιβλικά κείμενα, σκιαγραφεί το Νέο άνθρωπο που λέγεται Χριστός. Στο πλαίσιο αυτό αναλύει τη σχέση Ευαγγελίου και Εκκλησίας και επιχειρηματολογεί ότι ο Χριστός έλεγε πράγματα πολύ διαφορετικά και πολύ δύσκολα, όχι μόνο για εμάς σήμερα, αλλά και για τους ανθρώπους του καιρού του. Υποστηρίζει ότι ακόμη και οι πιο ανθρώπινες πλευρές της ιστορίας του Χριστού ήταν εξαιρετικά πρωτότυπες.
Ο Χριστός δεν μοιάζει με κανέναν από τους προηγούμενους ή επόμενους ιδρυτές θρησκειών ή φιλοσόφους. Η Εκκλησία μέσα από την παράδοση της και την ερμηνευτική της προσπάθεια δίνει έμφαση σε κάποια στοιχεία της προσωπικότητας και του έργου του Χριστού κυρίως σε αυτά που αναδεικνύουν τις σπλαχνικές και μειλίχιες στιγμές του. Η Καινή Διαθήκη, όμως, φιλοξενεί μια σειρά από διηγήσεις που δείχνουν ότι το Ευαγγέλιο έχει τον μυστικισμό και η Εκκλησία τον ορθολογισμό. Το Ευαγγέλιο έχει το αίνιγμα και η Εκκλησία τη λύση του. Αναφέρει ο συγγραφέας π.χ. για το ρόλο της Παναγίας: «ποιος ήταν σε θέση να καταλάβει εκείνον τον καιρό ότι στο πρόσωπο της Μαρίας ο Χριστός φύλασσε τον σπόρο κάποιου λεπτότερου πράγματος, που θα το βλέπαμε πολύ αργότερα να παίρνει σάρκα και οστά στα πρόσωπα των αγίων γυναικών;».
Ο συγγραφέας αξιοποιώντας τις παραβολές, τα θαύματα και τα λόγια του Χριστού χτίζει βήμα βήμα την επιχειρηματολογία του για το ότι ο Χριστός δεν ήταν ένας απλός ηθικός και κοινωνικός δάσκαλος, δεν ήταν ένας εξαιρετικός, κοινωνικός μεταρρυθμιστής, δεν ήταν ένας επαναστάτης, δεν ήταν γενικά ένας απλός άνθρωπος (βλ. σελίδα 330).
Ο Χριστός ήταν και είναι ο πιο φιλεύσπλαχνος κριτής και ο πιο συμπονετικός φίλος μας, γεγονός με πολύ μεγαλύτερη σημασία για τη ζωή μας από τις ιστορικές, φιλοσοφικές ή θεολογικές εικασίες που εκφράστηκαν κατά καιρούς.
ΙΙΙ. Το μήνυμα για τον πιστό και τον/την θεολόγο του σήμερα.
Ένα βιβλίο γραμμένο έναν αιώνα πριν, τι φέρνει ως μήνυμα σε εμάς σήμερα; Ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη πως έχουν γίνει τρομακτικές αλλαγές στον χώρο της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Για πολλούς σύγχρονους θεολόγους, Ορθόδοξους και μη, το ζήτημα της ανθρωπολογίας είναι αυτό που θα κυριαρχήσει τον 21ο αιώνα. Ερωτήματα που αφορούν την ανθρώπινη φύση, τον ανθρώπινο προορισμό, την έμφυλη διάσταση, την ανθρώπινη σεξουαλικότητα, τη σχέση ανθρωπολογίας- εκκλησιολογίας, Χριστολογίας και σωτηριολογίας, ερωτήματα βιοηθικής και σχέσης επιστήμης και θεολογίας, είναι καίρια ζητήματα που καλούν όλες τις χριστιανικές παραδόσεις σε εγρήγορση και απαιτούν από τις χριστιανικές εκκλησίες μια εκ νέου μελέτη των πηγών και των «δεξαμενών» πίστης και βιώματος. Ο συγγραφέας αναφέρεται στην ανάγκη μιας θεολογίας που αναγεννάτε, η οποία μόνο τότε αποτελεί τη γνήσια θεολογία της αδιάλειπτης χριστιανικής παράδοσης. Τι σημαίνει, λοιπόν, η φράση «μια θεολογία που αναγεννάτε;». Είναι απλώς μια θεολογία που παραμένει πιστή στην παράδοση ή είναι μια θεολογία που διαλέγεται με το σήμερα και αναμορφώνει το παραδοσιακό με βάση τις ανάγκες της εποχής; Που δημιουργεί και καταθέτει τη δική της παράδοση. Είναι δηλαδή η Εκκλησία του σήμερα και όχι του χθες που αγωνίζεται να καταλάβει τις νέες ανάγκες και να διαμορφώσει τον θεολογικό της λόγο ώστε να γίνει εύληπτος από τους ανθρώπους της εποχής, χωρίς να θυσιάζει τις βασικές αξίες και την καλή αγγελία που φέρνει στον κόσμο. είναι η εκκλησία που έχει τις ρίζες της στα έσχατα και τα κλαδιά της στο σήμερα και το χθες; Μια εκκλησία που προσαρμόζει την αποστολή και το έργο της στις σύγχρονες ανάγκες χωρίς, παράλληλα να χάνει την ουσία και την καρδιά του ευαγγελικού μηνύματος;
Θα κλείσω χρησιμοποιώντας τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα για τον Χριστιανισμό: Ο χριστιανισμός ήταν δηλαδή μια σειρά από επαναστάσεις και ανατροπές σε κάθε μια από τις οποίες η Χριστιανοσύνη έμοιαζε να πεθαίνει. Πραγματικά η Χριστιανοσύνη πέθανε και ξαναγεννήθηκε πάμπολες φορές, διότι ο Θεός της ήξερε τον δρόμο της Ανάστασης. Χριστός Ανέστη!
Θεματολογικές ετικέτες